Үндэстэн ард түмнүүд өөрийн бичиг үсгийг хэрхэн үүсгэсэн тухай эрдэм шинжилгээний багашаархан үгүүлэлд бичсэнээр үсэг, авиаг хэлбэржүүлэн, үг хэллэг бий болгож, цаасан дээр буулгасны дараанаас тэр нь улам сайжирч, боловсронгуй болсоор арав хорь, бүр зуун жилийн туршид тухайн ард түмний “хэлний дархлаа”-г бүрэлдүүлдэг гэж түүхчид болон судлаачид үздэг байна. Ийм учраас алив ард түмний үсэг бичгийг өөрчлөх нь зарим талаар асар их үрлэг, сүйтгэлийг бий болгодог бөгөөд эдийн засгийг тогтворгүйжүүлж, улсын төсөвт ихээхэн дарамт үүсгэх сөрөг үр дагавартай юм. Үүнийг ухамсарлаагүйдээ ч биш байх л даа, гэвч ямар шалтгаантайг бүү мэд Казакстаны ерөнхийлөгч Нурсултан Назарбаев одоогоос найман жилийн дараа гэхэд тодруулбал 2025 он гэхэд Казак цагаан толгойг латин үсэг рүү шилжүүлэх ажлыг бүрэн хэмжээгээр дуусгах хэрэгтэй хэмээн 2015 онд мэдэгдсэнийг санаж байна. Үүнийг маш олон тайлбар таамаглалууд дагалдсан нь юуны өмнө Оросын соёлын нөлөөнөөс гарах гэсэн санаа, эсвэл зүгээр л өөрчлөхийн тулд өөрчлөх гэсэн хүсэл, үгүй бол даярших үйл явцыг аялдаж буй нэг хэлбэр гэх мэт үзэл, таамналууд байлаа.

Тэгвэл одоо 1930-аад оны үед СССР-ийн бүрэлдэхүүн дэх орнуудын засгийн газруудаас гаргасан хос бичигтэн болох хүсэлтийг шүүн хэлэлцсэн хэлэлцүүлэг мэтгэлцээн чухам ямар нөхцөл байдлаас өрнөж байсныг тунгаая. Латин цагаан толгойн тухай Казакстанд эртнээс яригдаж байсан л даа. Юу гэвэл Ерөнхийлөгч Назарбаев “чинээлэг улсын төлөөх шинэ болого буюу “Казакстан- 2050” урт хугацааны хөгжлийн баримт бичигт мөн, ард түмэндээ хандан явуулсан илгээмжиндээ энэ тухай тусгасан байсныг санаж байна. Энэ баримт бичиг бол 2012 онд гаргаж ирсэн зүйл. Тэгэхээр сайх ерөнхйилөгч зөвхөн “Казак хэлийг хөгжүүлэх гэсэн бодлоор” бус ерөөсөө орчин үеийн бүхий л мэдээллийг шинэ бичиг үсэгт хувиргахаар тооцоолжээ. Үүнээс болж Астана үзэл санааны хувьд хэт ачаалалд нэрвэгдэх нь зайлшгүй зүйл юм.  Сүүлийн жилүүдэд энэ мэтийн өөрчлөлтийн санаа нь түүнийг үнэмшихгүй байгаа хэсэг хийгээд уламжлалыг хамгаалагчдын зүгээс эсэргүүцэл, мөргөлдөөнийг дуудаж буй.

Эдийн засгийн хямрал, терорист бүлэглэлүүдийн давалгаа, нууц хэлэлцээр гэх мэтээс болоод бүс нутгийн элитүүд (зонхилогчид) болон төв засгийн газрын хооронд багагүй сөргөлдөөн, үл ойлголцол үүсэх болсон. Эдийн засгийн өөрчлөлтийн бодлого нь Казакстанд таатай үр дүн авчирч чадаагүй. Үүнийг тодруулбал өөрчлөлт хэрэгжсэнээс хойш өдгөө гурав дах таван жилийн нүүр үзчихээд байхад Казакстаны үйлдвэржүүлэлтийн төлөвлөгөөний хэрэгжилт ердөө эхний таван жилийн зорилтынхоо төвшинд л явж байгаа. Энэ байдлыг харахад ч гэсэн латинжуулах төлөвлөгөө нь зайлшгүй хийгдэх ёстой зүйл мөн гэж үү? Өөрөөр хэлбэл энэ бол зүгээр л “нүүрэндээ оо энгэсэг түрхэх”-тэй адилаар барууны ертөнцийн хавсарга болох гэсэн хэлбэрийн төдий өөрчлөлт юм хэмээн зарим хүмүүс, тухайлбал өмнө нь Казакстаний стратегийн /урт хугацааны бодлогын/ судалгааны хүрээлэнг толгойлж байсан эрдэмтэн, улс төр судлаач Ерлан Карин тайлбарласан байдаг. Карин бас хэлэхдээ “Латинчилах үйл явц нь - иргэншүүлэх сонголт. Өөрөөр хэлбэл даяарчлалд найр тавьж буй сонголт юм” хэмээн мэдэгдсэн байдаг. Астана одоо эдийн засгийн бүтцийг баруунжуулан, өөрчлөх үйл явцыг дуустал нь хүлээхгүйгээр шийдчихээд байгаа, гэтэл дахиад бичиг үсгийн асуудал босож ирэв. Уул нь бол Казакстаны баримталж ирсэн зарчим нь “зүүн хөл ганц л хуруутай” гэдэг филосопи л доо. Өмнө нь энэ л зарчимаар явж байж хөл дээрээ боссон. Автомашины дугаарыг л харъя л даа. Тэнд латин үсэг байхгүй. Зөвхөн араб үсэг л бий.

Казакстаны сэтгүүлчдийн дунд нэгэн шинэ хэлц үг яригдах болжээ. “Дизайнерүүд шрифтээр тоглохыг хүсэж байна”, “Гоёмсог шинэ сэтгүүлтэй болохыг хүссэн нэгэн түүндээ хэтэрхий автаад, казак хэлийг судлах шинэ арга зүйн тухай толгойгоо гашилгах болжээ” гэсэн энэ егөө үгс бол латинлах үзлийн талаарх сэтгүүлчдийн эмоцийг илэрхийлж байгаа юм. Казак хэлийг латинчлах асуудал нь Астанагийн ноу-хау огтхон ч биш. Казакстаны үзэл санааны уламжлал гэвэл Зөвлөлтийн нөр туршлагыг хэрэглэх явдал байсан. Өнгөрсөн зууны хориод оны үед СССР турк хэлийг латин үсэгт шилжүүлсэн бөгөөд бүүр Турк цагаан толгой зохиох Бүх холбоотын төв хорооны тусгай комисс ч байгуулагдсан байв. Тэр үед Большевикүүд орос хэлийг ч латинчилахыг хүссэн ба энэ үзэл санааны төлөө зүтгэж байсан нэг төлөөлөгч гэвэл Ардын гэгээрлийн комиссар Анатолий Луначарский юм. Гэлээ ч энэ төдий л хүчтэй зарлагдаж, тархаж чадаагүй. Ойлгожтой, систем нь өөр байлаа л даа. Өнгөрсөн зууны 30-аад оны үед “Большевикүүд нийтээр хүлээж авч чадаагүй бол тийм хана хэрэм бидэнд хэрэггүй” гэсэн тунхагт Зөвлөлт засаг гүн үнэмшилтэй байсан болохоор тэр үйл явцыг бодитоор туршин хэрэгжүүлэх ажил бүрэн гүйцэлдэж чадсангүй. Зөвлөлтийн бүгд найрамдах улсуудын үндэсний хэлүүд ч нийгмийн системд үнэ цэнээ бүрэн хадгалж чадахгүй байсан гэж болно. Тухайлбал Орон нутгийн хэл дээр орчуулагдсан намын удирдагчдийн болон марксизмын сонгодог бүтээлүүдийн орчуулгад өдий төдий алдаа гарсан нь бишгүй байсан учир чанар нь тун тааруухан толь бичгүүдийн төлөө төв хороо харамсах болсон. Тэгээд дөчөөд оныг хүртэл туршилтын туулай болж, олигтой үр дүн өгөөгүй латинчилсан турк хэл бичгийг дахиад крилл үсэгт шилжүүлэх болсон. Олон зүйл авиа үсгүүд латин цагаан толгойн үсэг тэмдэгтэнд агуулагдалгүй үлддэг нь эрдэмтдэд тодорхой болсон учир Казак, Киргиз, Тажик, Монгол зэрэг улсууд энэ эрсдэлээс сэргийлэн, латин үсгээс зайлсхийж, крилл үсэг бичгийг нэвтрүүлсэн байдаг.

Энэ дашрамд дурьдахад Узбекстан улс үсэг бичгээ латинчилсан нь хүн амын олнхийн зүгээс үл сайшаасан эсэргүүцэлтэй тулгарсаар буй, нэн ялангуяа тус улсын ахмад үеийнхэн уг үйл явцад дасан зохицож чадахгүй байгаа ба энэ нь нийгмийн нуруун дээр ихээхэн хүнд ачаалал үүрүүлж байгаа юм. Энэ бол саяхны, энэ зууны асуудал. Тийн дасан зохицож чадахгүй байгаа шалтгаан нь Узбекстанчууд уламжлалт заншилаа ихэд дээдэлдэг, түүнчлэн тэдний хэл бичгийн дархлаа кирилл бичигт нэвт шингэсэн байдагтаа холбоотой болов уу.  Оролдлого нь ирээдүтэй зүйл биш гэдгийг илчилсэн иймэрхүү туршлагууд хойд болон бусад хөрш оронд байгаа атал Казакстанд ийнхүү латинчилах санаагаа үргэлжлүүлсээр буй нь хөрсөндөө ер бууж өгөхгүй байх шиг. Латинчилах асуудал нь Казахстаны хувьд Оросын нөлөөний хүрээнээс (зарим нь колончилол гэж туйлшруулдаг) ангижрахын бэлгэдэл нь хэмээн зарим хэсэг нь баяртай хүлээн авч байгаа ч боловсронгуй хэсэг, сэхээтнүүдийн хувьд бол тийм биш. Түүхэн хувь заяаны улмаас тэд өнгөрсөн олон жилийн турш Зөвлөлтийн үзэл санааны тогтолцоог дагаж ирсэн нь тодорхой зүйл. 1934 онд Намын төв хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Иосиф Сталин тус Бүгд найрамдах улсын болшевикүүдэд дэвшүүлэн тавьсан асуудал юу байсан гэвэл “Хөгжил бэхжилтийн чухал хүчин зүйл нь үндэсний засаглал, үндэсний аж ахуй, түүнчлэн төр захиргааны хэрэгт төрөлх хэлээ хэрэглэх явдал” гэсэн зарчим байв. Энэ зарчим 80 жилийн турш өөрчлөгдөлгүй явж ирсэн. Постзөвлөлтийн орнуудад баримтлаж байсан зөвлөлтийн энэ ухаалаг бодлого хэдэн арван жмлийн турш тэднийг Оросын соёлын хүрээнд “хадаж” чадсан байдаг. Мөнөөх асуудлыг (латинчилах) тэд хэдий хурдан хүлээж авах тусам бодит байдал дээр гарах үр дагавар нь төсөөлшгүй ээдрээтэй бөгөөд – наанадаж ихээхэн маргаантай хэрэг болох юм.

Казакстаны хос бичигтэн болох асуудал дээр хүн амын дийлэнх нь ийнхүү маргаантай байхад Узбекстан, Туркмен, Азербайженд үсгийн цагаан толгойгоо бараг л латинчилж орхисон нь сонирхолтой. Энэ бас их хэцүү ээдрээтэй зүйл. Туркмен бол эртнээс бараг хаалттай оронд тооцогддог байсан, нөгөө хоёр улсын хувьд ч адил Зөвлөлтийн бүгд найрамдахчууд байсан гэдэг нь ойлгомжтой зүйл. Тэгээд юу болов, Узбекстан энэхүү латинчилах ажлаа бүүр улсын бичиг хэрэг хөтлөхөд шууд халдаасан нь үндсэндээ бүрэн хэмжээгээр таагүй үр нөлөөтэй тулгарсан. 2016 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигч, тус улсын Ардчилсан намын лидер Сарвар Отамуратов тэргүүтнүүд энэ асуудлыг эрс шүүмжилж байв. Азербайжений энэ үзэл тооцоолол ч бас шүүмжлэлд өртсөнийг тэмдэглэх хэрэгтэй байх. Тэрээр үсэг бичгээ латинчилснаас үүссэн үр дагавар нь хүн амын цөөнх хэсэг нь л бичиг үсгийн боловсролтон болон хувирахад хүргэсэн. Учир нь хүн амын олонхи хэсэг энэхүү шинэ бичиг үсэгт дасаж гаршиж чадахгүй байгаа юм.

Түүнчлэн Казакстаны бичиг номын хүмүүс болоод мэргэжлийнхэн хөрш улсынхаа туршлагыг няхуур ажиглаж, энэ асуудалд тун болгоомжтой хандаж байна. 2013 онд Казакстаны бичиг үсэгт өөрчлөлт хийх тухай сэдвээр хэвлэлд нийтлэл гарсны дараа тус улсын зохиолчдын томоохон бүлэг улсынхаа Ерөнхийлөгчид хандаж, ил захидал илгээсэн. Уг захидалд бичихдээ “Өнөөг хүртэл Казакстан улсад үндэстний болоод дэлхий дахины эртний, дундад, хожуу үеийн түүхийг үгүүлсэн, түүнчлэн шинжлэх ухааны нэг сая илүү нэрийн ном судар уламжлалт кирилл бичгээр хэвлэгдэн хадгалагдаж байдаг. Тэгвэл бичиг үсгийг латинчилснаар манай хойч үе маань түүх соёлынхоо энэ арвин баялаг өв сангаас таслагдах болно” гэснээс гадна “энэхүү хэт туйлширсан радикал өөрчлөлт нь манай үндэсний казак хэлний уламжлал, хөгжилд ихээхэн ярвигтай үр дагаварыг авч ирэх, ухаангүй хэрэг болно” хэмээн онцгойлон анхааруулсан байна. Мэдээж Казакстаны энэхүү латинчлах урьдчилсан төлөвлөлт, хувиар хэрэгжиж эхлэх юм бол үлэмжхэн асуудалтай тулгарах нь гарцаагүй зүйл. Үүнийг хэрэгжүүлэхэд маш их хэмжээний санхүүгийн зарлага гарна, тоон илэрхийллийг нь тоймлох гэвэл магад зуун саяас миллиард доллараар яригдана гэсэн үг. Энэ бүхнээс харвал өөрчлөлтийг хийх эрхийг гартаа авсан нөлөө бүхий хэсэгт бодит байдал тийм боломж олгохгүй байгаа гэсэн үг. Өөр нэг асуудал гэвэл дээрх өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэхийн тулд тус улс хүмүүнлэгийн болон соёлын хүрээн дэх бусад төслүүдээ зогсоохгүй байх чадвар хэрэгтэй, гэвч хэрэг дээрээ тийм боломж байхгүй юм. Мөн Казак хэлийг үндсэн хэрэглээ болгодог (казак хэлтэн) хүмүүст төвөгтэй нөхцөл байдлыг бий болгож байгаа нь оюуны өгөгдлүүдийг бичмэл хэвэлмэл байдлаас хүлээж авах, уншиж ойлгох үйл явцад түвэг бэрхшээл бий болж, улмаар боловсрол эзэмших процесс нь удаашрах хандлагатай болно гэсэн үг. Үйл явц нэгэнт эхэлчихсэн ийм нөхцөлд... гэж үзэх юм бол эдийн засагт үүсэх сөрөг үр дагавараас зайлсхийх, тэрчлэн Оростой хоёр талын идэвхтэй харилцаагаа тогтвортой байлгах гэсэн шалтгаанаар латинчлах хөтөлбөрөөсөө татгалзаж болно л доо. Түүнээс гадна латинчлал нь Оросод цагаачилж байгаа болон оршин аж төрж байгаа хүмүүсийн хувьд эх оронтойгоо холбогдож санхүүгийн харилцаа үүсгэхэд ч ихээхэн төвөг бэрхшээл үүсгэх болно. Үсэг бичгийг латинчилж, олон сая уншигчдыг зөвлөлтийн үед хэвлэгдсэн хүн төрөлхтний оюуны үнэт бүтээлүүдээс таслах тухай яригдаж байгаа явдалд дүргүйцэж байгаагаа Казакстаны бичиг номын хүмүүс илэрхийлсээр байгаа. Латинчлахыг дэмжигч талынхан дээрх асуудлыг огт тооцоолж үзээгүй нь ч тодорхой байна. Жишээ нь энэ талаар парламентийн доод танхимд болсон хэлэлцүүлгийн үеэр хөдөлмөрийн баатар Ильфа, Петрова нарт тавьсан “бичиг үсгийн шинэчлэлийн асуудлаас тойрч дөлөөд байгаагийн учир юу вэ” гэсэн асуултанд “энэ бол цагаа олоогүй, зохисгүй асуудал” гэж хариулсан. Депутат Азат Перуашев энэ талаар мэдэгдэхдээ “хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн замаас гарах гэвэл түүний мөнхийн үнэ цэнэтэй үргэлж тулгарна, гэлээ гээд чи дэлхийгээс зайлахгүй шүү дээ” хэмээн мэдэгдсэн байна. Хэрвээ энэ асуудлаар зөвхөн ялах гэсэн зарчмыг баримтлаж, шинэ хөтөлбөрийг олон нийтэд яаравчлан тулгах аваас ийм асуудлууд зогсохгүй

Астана гагцхүү үзэл суртлын шалтгаанаар өөрчлөлт хийх хэрэгтэй байгаа ч улс гүрний соёлын асуудал нь исламийн улсын онол номлолоор оосорлогдсон тэрхүү үзэл сурталтай өрсөлдөн, сөргөлдөж байгаа хэрэг. Тэд орчин үеийн харилцаа холбооны хэрэгслийг хэрхэн ашиглах, хүн амын асуултанд юу гэж хариулахаа сайтар мэднэ. Хэрэв “латинчлал” хэрэгждэг юмаа гэхэд исламистууд үүнийг богинохон хугацаанд соёл боловсролын хувьд тусгаарлагдсан (вакуумчилагдсан) нөхцөлд гүйцэтгэх нь магадлалтай асуудал. Уг өөрчлөлтийг эсэргүүцэгчдийн ихэнх нь цагаан толгойг латинчлах явдлыг ямар ч утга учиргүй самуун зүйл гэж үзэж байна. Тухайлбал эдийн засагч Канат Берентаев үүнийг “хүн амын үе, үеийнхний холбоог бүрэн таслах зүйл” гэснээс гадна “Бид өөрт байгаа болгоноо алдаад шинэ содон юу ч олж хүртэхгүй гэдгийг ч батлаж чадна” гэжээ. Тэр бас хэлэхдээ “Латинчлах үйл ажилллагаанд шилжих гэж хэдий чинээ адгаж яарна, төдий чинээ утгагүй балай явдал болно. Энэ бол бидний хувьд тийм энгийн хялбараар хэрэгжих боломжтой зүйл биш шүү дээ. Ухаандаа Абай Кунанбейн бүтээлүүд, эсвэл Сакена Сейфуллина, Мухтар Ауэзовагийн бүтээлийг латинд шилжүүлнэ гэж бодьё. Хэн үүнийг хийж чадах вэ гэдгээс наана, тэрхүү хөрвүүлсэн зүйлийг нь уншиж ойлгох боломж бий юу? Үсэг бичгээ латинд шилжүүлэх нь дэлхийн мэдээллийн орон зайг интеграцчилж, хөнгөвчилж байгаа манай ололт хэмээж буй цөөн нөхөд бүүр 2017 онд болох ЭКСПО -2017-гийн зочдод зориулан уг үйл ажиллагаатай холбоотой бүх бичиг сачгийг латин дээр үйлдэх тухай ярьж буй явдал ч бий. Тэд энэ тэнэг, балай зүйлээ улсын бодлогынд түвшинд туршин хэрэгжүүлэх гэнэ. 1993-1994 онд намайг Ташкентэд байх үед Узбекстаныхан үсэг бичгээ латинчлэх тухай эрдэм шинжилгээний хурлыг хэдэнтээ зохион байгуулсан. Гэсэн ч тэд энэ асуудал нь Узбекстаны боловсролын салбарын хөрөнгө оруулалтанд ямар нөлөө үзүүлэхийг, тэр ч байтугай тухайн салбарын зардал нь хоёроос гурав дахин өсөх үр дагаварын тухай огт хэлэлцээгүй юм. Дараа нь би Узбекстаны статистик судалгааны газрын орлогч даргатай уулзаж, энэ тухай сонирхон асуутал “бодит амьрдал дээрээ энэ үйл ажиллагааны зардал нь манай орны боловсролын салбарын төсвийн 70 хувийг залгичихаж байна” гэж хэлсэн юм гэсэн байна.

К.Берентаевын үзэж байгаагаар бол энэ үйл явц нь зөвхөн асар их зардал сүйтгэл шаардахаас гадна маш их сөрөг үр дагаварыг дагуулна. Үсэг бичгийн цагаан толгойгоо латинчилсанаар өнөөдөр бид хэдий хэмжээний зүйлээ алдаж гээж байгаа гэдгийг өнөөдөр хэн ч тооцоолохгүй байна. Бүх мэргэжилтнүүд өөрийн саналаа хэлж болно, гэвч хүний бие махбодиор авч үзэх гэвэл хэмжээтэй цусыг тэр болгонд хувааж юүлнэ гэвэл юу болох билээ. Зардлын хэмжээг хэдэн сая, тэрбумаар ярьж болно, мэдээж “олноос олон, цөөнөөс цөөн” хохирол үзнэ. Өөрөөр хамгийн гол асуудал байгаа нь казак хэлний өвөрмөц авиа зүйг өөричлөгдсөн үсэгт яаж буулгах вэ гэдэг юм. Жишээ нь Ш үсгийн дуудлагыг англи эсвэл турк бичиг үсэгт яаж хувиргах вэ? гэх мэт онцгой асуудлууд бас бий.Энэ үзэл санааг сэтгэлээсээ хүлээж авч чадахгүй байгаа бас нэг бичгийн хүн бол зохиолч Канат Кабдрахманов. Түүнийг хэлснийг энд эш татвал “Аливаа ард түмний хэлний соёлд ийм хэрэг үүсэх учиргүй, тухайлбал үгийн утгыг ямар янзын үсгийн тэгэнд зориудаар оноох вэ гэдэг асуудал босож ирнэ. Казакуудын хувьд казак хэл ингээд орхигдох учиргүй, хэрвээ казакын бичиг үсгийг латинд шилжүүлнэ гэвэл, түүний утга чанарыг кирилл бичигт нь орхиж үлдээх, эс бөгөөс өөрийн цагаан толгойг шинэ үсэг бичигт тохируулан зохиомжлох хэрэгтэй болно. Хэлний язгуур чанар нь үсгийн дүрс хэлбэрээс хараат байх учиргүй л дээ. Хүний оюун ухааныг буулгаж илэрхийлэхийн тулд үсэг бичгийг ашигладаг. Тэгэхдээ хүрвэл бид бүүр эртний “Орхон Енисейн бичгийн дурсгал руугаа буцаж очиж болно шүү дээ. Хичнээн олон он жил өнгөрсөн ч энэ хэл бичиг маань халуунд ч хүйтэнд ч элэгдэж алга болоогүй байгаа. Оюун санааг, үгийн утгыг ойлгоход үсгийн төрөл хэлбэр ямар байх нь хамаагүй зүйл. Тиймээс яагаад ийм сэдэл үүсгэх болсон энэ тэр бол үнэндээ ямар ч утгагүй хэрэг гэжээ. Зохиолчийн хэлснээс үзэхэд өөрчлөлтийн (латинчлах) үзэл бодол нь ямар нэг зохистой утгыг бий болгож чадахгүй нь гэсэн үг.

“Зорилгыг нь аваад үзэхэд л хэлний шинжлэлийн үүднээс хэзээ ч ийм зүйл байх боломжгүй юм. Одоо өрнөж буй энэ үйл явдлыг хүртэлх, урьд нь болж байсан үсэг бичгээ өөрчлөх санаачлагууд дандаа улс төрийн зорилгоор хийгдэж байсан. Гучаад онд нэг удаа Зөвлөлт засаг бас л Казак хэлийг латинчлах гэж үзсэн нь казакуудыг исламын соёлоос таслах гэсэн бодлого байв. XX дугаар зууны хориод онд Туркийн бүгд найрамдах улс ёс, уламжлалаа таягдан байж, бичиг үсгээ латинд шилжүүлсэний зорилго нь Османы эзэнт улсынхаа өв суртахуунаас няцаж, татгалзсанаас үүдэлтэй байв. Хэрвээ казак хэлийг латинчлах зорилго, төлөвлөгөө үргэлжлэх аваас энэ нь Зөвлөлтийн соёлоос болон Оросоос зайгаа авч хөндийрөх гэсэн далд санаа гэдгийг шууд хэлэх хэрэгтэй. Казак хэлийг латинчлах өөрчлөлтийг уриалан дэмжигчидийн хувьд үндэснийхээ ашиг сонирхолд харш, өөрсдийн гаргаж баталсан бодлого шийдвэрт дулдуйдаж байгаа бөгөөд нөгөө талаас нь АНУ болон барууныхан энэ төслийг идэвхтэй дэмжин оролцож байгаа нь тэдний Оросын ашиг сонирхлыг хохироох гэсэн “чин эрмэлзлэл”- тэй холбоотой. Гэлээ ч Оросын соёлын холбоог таслах боломжгүй л дээ. Тийм болохоор “тэд” хил орчмын хэсэг газруудад Казакын шинэ соёл гэгчийг үүсэсэн хэрэг. Өнөөх Узбек, Туркмен, Кыргызид яаж нөлөөлсөн, тэр аргаараа л ажиллаж байгаа нь тэр. Тэгвэл Турк яасан билээ соёлын асуудал нь “салаалж”, хуваагдмал байдалд орсон нь улам даамжирч, тэдэнд нөлөөлах төлөвлөгөө нь бүтэлгүйтсэн. Тэнд кирилл бичгээр мянга, мянган ном хэвлүүлж, сая, саяар түгээгдэж байна. Казак хэл бичиг латинчлагдсан тохиолдолд түүнд дагасан хойч үе, үр удам маань тэрхүү ном соёлын “авшиг”-ийг хэрхэн хүртэж чадах билээ. Уран зохиолын хувьд гэхэд “зугуйч, бялдууч эрин үе” ноёлох аюул нүүрлэхээр зогсохгүй, бараг л “хаягдал” болж дуусна. Энэ тийм сайн хэрэг гэж үү” хэмээн К.Кабдрахманов ярьж байна.

Латинчлалыг үнэн голоосоо эсэргүүцэж буй бас нэг сэхээтэн бол Казакстаны Мусульманы холбооны тэргүүн Мурат Телибеков. Одоо түүний хэлснээс эш татья. “Казакстаны төр, засгийн энэхүү улс төрийн туршилтын тоглоом нь дэлхий дахинд өргөнөөр ашиглаж байгаа “төв ази дахь оросын түрэмгийллийг тогтоон барих” хэмээх зохиомол технолгитой утга нэгэн зүйл. Нийгмийг хөнгөхнөөр захирч гартаа байлгаж байхын тулд байнгын дарамтанд оруулах гэдэг бол зайлшгүй хэрэглэгддэг зүйл нь ажээ. Яг энэ аргаар бидэнд шидэж өгч буй энэ “галзуу солиотой” төсөл нь байнга “хагас өлсөлөн” байдалд баригдаж байх, аюул заналыг үүсгэж буй ... Харин “Туркийн ертөнцтэй нэгтгэх” гэдэг нь бол хуучны “пантуркизм”-ын үзэл санаа. Үндэсний ашиг сонирхлын хувьд авч үзвэл  уг үзэл нь “үндэстэн хийгээд улс орны төрөлх оюун санаа, төрөлх цус, төрөл язгуурыг бүрмөсөн мартуулахад чиглэгдсэн” асар харгис үзэл болохоо цаг, цагт харуулсан байдаг. Тиймээс энэ “шилжилт” гэгч рүү хөл лав цөмөрвөл, барууны дэглэмд “оосорлогдон хөтлүүлж”, жинхэнэ сүйрэл рүү явж байна гэсэн үг. Энэ ангал руу гүнзгий орох үүдэл шалтгааныг манай ард түмний гадагшаа чиглэсэн харилцаа нэгэнт бий болгосон ийм нөхцөлд үүний эсрэг чиглэгдсэн Оросын улс төрийн тогтвортой бодлоготой хамт байж тоглоомоос гарах боломжтой” хэмээн үгүүлжээ.

Эл асуудлаар казакийн сэхээтнүүд улсын Ерөнхийлөгч болон ерөнхий сайд, парламентийн гишүүд мөн ард түмэндээ хаягласан ил захидал бичих явдал эрс олшров.  Жар гаруй хүний гарын үсэг бүхий ийм захидлыг бичилцсэн эрхэмүүдийн дотор яруу найрагч Мухтар Шаханов, зохиолч Габдеш Жумидалов, “Табигат” экологийн холбооны дарга Мэлс Елеусизов, ардын жүжигчин Нургали Нусипжанов, хөгжмийн зохиолч Калдыбек Курманали болон өөр олон нэрт сэхээтнүүд байхыг харав. Тэдний үзэлтээр бол “латинчлалын үр дагаварт сүүлийн наян жилийн турш кирилл үсэг бичгээр хэвлэгдэн, хуримтлагдсан ард түмний агуу их өв соёлын сан хөмрөг үрэн таран болно. Түүнээс гадна казак хэл дээр хэвлэгддэг сонин сэтгүүлийн цар хүрээ үлэмж хумигдаж, казакаар уншиж, бичиж чадахгүй хүн амын тоо эрс өснө, ингээд төрөлх казак хэл нь ард түмний үзэл бодлын хамгийн хүчтэй зэвсэг, улсын үндсэн хэл байх баталгаа сулрана. Нийгэмд хагарал бутрал явагдана” гэжээ. Олон улсын нэлээд олон шинжээчийн үзсэнээр “Латинчлах” хэмээгч энэхүү “ер бусын, хачин”  бодлого явуулах болсны цаад учир шалтгаан нь барууныханд таалагдахын төлөө ажээ.

Тухайлбал Оросын шинжлэх ухааны акедемийн дорно дахины хүрээлэнгийн бүс нутгийн хөтөлбөрийн зохицуулагч Александр Князев хэлэхдээ “Казакстаны удирдагчдын гаргасан улс төрийн талбар дахь энэхүү “шог, мэдрэлийн” шийдвэр нь “Тогтвортой хүчтэй оршин тогтнож байсан Казакстан улсыг улс төрийн технологийн тоглоомонд татан оруулж, түүний золиос болгож буй хэрэг” гэсэн байна. Тэрээр энэ том жүжгийн үзэгдлүүд нийгмийн бүх түвшинд дүрээ гаргаж эхэлж байна. Саяхан Казакстаны ерөнхийлөгч Анкара хотод нэгэн “пантуркист” мэдэгдэл хийсэн нь юу гэвэл “үндэсний эх оронч үзлийг идэвхжүүлэх үүднээс улсын засаг захиргааны байгууллагууд, бүх цэрэггүй бүсүүд, ОХУ-тай ямар нэг байдлаар ашиг хуваадаг газрууд тухайлбал Байконурын сансрын байгууламжийн бүс, хилийн нэвтрүүлэх хэсгүүдийн бүх албан мэдэгдлийг латин үсэг бичигт шилжүүлнэ” гэсэн байгаа юм. Тэгвэл одоо Стратегийн хөгжлийн загвар төвийн (Геополитикийг бүх чиглэлээр “солонгоруулж, салбарлуулан тогтонгижуулах” онцгой асуудлыг судалдаг засгийн газрын бус олон улсын байгууллага) тэргүүн дэд ерөнхийлөгч Григорий Трофимчук юу гэж хэлснийг сонирхоцгооё. “Оросын халамж нөлөөнөөс, буюу пост зөвлөлтийн бүрэлдэхүүнээс тасран гарахыг эрмэлзсэн тэр талаар “захиалга авсан” хамгийн сүүлчийн орон ч энэ биш байж магад. Өөр ч бас ганц нэг улс байхыг үгүйсгэхгүй. Какакстаны удирдагч хэдий урт биш хугацаанд ч гэсэн Оросын нөлөөний хүрээнд үлдсэн, Азийн талбар дахь  ер бусын хачирхмаар бичиг үсэгтэй улс орон юм шигээр “жүжиглэлээ”. Европын холбооны хаяа дагасан Болгар шиг л.....

Ерөнхийлөгч Назарбаев нэгэн мэдэгдэлдээ – энэ бол Оросын ертөнц” дэх хүрээлэнгүүдтэй хийж буй стратегийн тоглоом. Хэлний асуудлаар юуг ч юм төлөвлөж хийх хэрэгтэй” гэсэн байсан. Улс төр судлаачдынхаар бол Казакстан кирилл үсэг бичгээс татгалзсан нь Орос хэлтнүүдийн орон зай талбарт явагдаж буй “хуурай тоглолт” юм.   

Эндээс Ерөнхийлагч Путинд өгч буй зохих ёсны шинж дохио гэвэл Оросын олон улс дахь орон зайн (нөлөөний) бүтэц дэх хэлний геополитикийн хэтийн төлөв, хандлагыг тоймлож, ойрын ирээдүүд ах дүү орнуудаас аль нь энэ чиглэл рүү хэлбийж магдагүй байгааг тандаж, тооцох ёстойг сануулж буй хэрэг. Тэгвэл урвуугаар нь нэг ч гэсэн орон латинаас кирилл рүү шилжиж яагаад болохгүй гэж? Хэзээ нэгтээ ийм алхам хийж болох хүлээлт бий. Европт болон АНУ-д таалагдахын тулд латанчилах  үйл ажиллагаанд хэрэгжүүлэх орнуудын хувьд Тажикстанаар зааглагдах болов уу. Тэгээд Евро-Азийн холбоо буюу Белорус улс, түүний залгаа орнуудын тухайд “ер бусын этгээд гайхмаар тоосгоор бүтсэн барилга” мэт бүтэцтэйгээр үлдэж байгаа юм. Бичиг үсгээ өөрчлөх тухай энэ самуурлыг нь зогсоох хөдөлгөөнд зөвхөн Казакийн олон нийт бус бүх казак хэлтнүүдийг (казак угсаатнуудад бүхэлд нь) хамруулах нь нэн чухал болов уу. Казакстаны албаны түшмэлүүд бичиг үсгээ латинчлах асуудлаа цөхрөлтгүй төлөвлөсөөр байгаа ч Москва болон Астанагийн хоорондын харилцааны түвшинд бол энэ талаараа “бүлх залгисан мэт” юу ч дуугархахгүй байгаа юм. Яагаад гэвэл Казакстаны Засаглагчид эртний 80-90 оны үеийн үзэл санааны уламжлалаа эрс үгүйсгэж чадахгүй байна гэсэн үг.

Ийм учраас нийгэм дэх олон нийтийн хадлага санаа бодлыг түшмэлүүдийн санаархалаас хамгаалах, нийгмийн сэтгэл зүйг өөр ач холбогдолтой чухал зүйл рүү нь дайчлах талд шийдвэртэй арга хэмжээ авах ёстой болов уу. (Аж үйлвдэржүүлэх таван жилийн зорилт бол улсын хөгжлийн суурь тулгуур нь байх ёстой) Үзэл санааны ийм нөхцөл нь онолын далайцтай суурь баазыг бий болгож чадах бөгөөд “үсгийн хэлбэр дээр тоглолт хийх” – бас төсөв мөнгөний асуудал гэх мэт ард түмний сэтгэлийг зовоож буй цөм санаанууд дээр тэдэнтэй хамтран зүтгэх (ажиллах) нь чухал юм. 

Бэлтгэсэн Дмитрий СОКОЛОВ

Орчуулсан Хиргис Г.ТӨРМӨНХ

Аливаа зүйлд олонх эсвэл цөөнх байхын ялгаа нэн их. Энэ ойлголтыг бид гол төлөв УИХ, эсвэл иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал, нам хүчний доторхи үзэл бодлоороо нэгдсэн бүлэг, хэсгүүдийн тооны харьцаагаар жишиж ойлгодог. Амьдрал дээр олонхи, цөөнхийн үлгэр загвар, үр дагаврыг тод, томруун харуулж буй нь тэд юм болохоор арга ч үгүй биз. Үүнтэй адилхан нийгмийн амьдралын түвшинд цөөнх, хэт цөөнх болсноороо багагүй хохирол үзэх, зарим талаараа нийгмээс золиослогдох үзэгдэл ч байж болдогийн нэгэн жишээ гэвэл, өнөөдрийн бодит амьдрал дээр чөлөөт уран бүтээлчид, орон нутгийн хэвлэл мэдээллийн салбарынхныг авч үзэж болох юм.

Тэдний хувьд бусад салбарынхан шиг үйл олноороо нийгмийн нийтлэгийг буй болгох боломж хомс. Жишээлэхэд багш нар, эмч нар, төрийн алба хаагчид, бизнес эрхлэгчид, малчид бол Монгол улсын сум, аймаг, хот болгонд хэдэн арваас хэдэн зуугаараа ажиллаж амьдарцгаах агаад төр, засгаас ихээхэн анхаарал талбиж, салбар бүрт тусгайлсан бодлого явуулан, хүний хөгжил нийгмийн асуудлыг нь байнга анхаарлын төвд авч явдаг. Энэ нь нэн сайшаалтай агаад Монголын төр, засаг ард түмнийхээ төвд байж, тэдний тусд ажиллаж байгаагийн тод илрэл юм.

Харин хэвлэл мэдээллийн салбарт ажиллагсад бол аймаг бүрд ихэдлээ л гэхэд 30-40 хүн. Тооны хувьд ийм байхаас гадна тэдний тухай төр засгаас анхаарч санаа тавих, дэвшил хөгжлийг нь дэмжин хөхиүлэх шаардлага байхгүй гэж үзэх нь хэвшил болсон зүйл учир энэ утгаараа цөөнхийн шинж байдал нь илүү тод илрэнэ. Орон нутагт сайндаа л арав, хориор тоологдох уран бүтээлчид, зураач, зохиолч, хөгжмийн зохиолч ч гэх юм уу байгалийн өгөгдөлт авъяас чадвараараа аж төрөхийг хичээгсдийн хувьд бол дээрх асуудлыг ярихын ч хэрэггүй байх.       

Миний бодоход жам ёсны дагуу бол аливаа улс гүрний төр засгийн бодлого ард түмнийг бүрдүүлж буй бүхий л хүмүүст, ямар салбар, байгууллагад ажиллаж байгаа, ямар үндэс угсаатай, ямар үзэл бодолтойгоос нь үл хамааран адил тэгш үйлчлэх ёстой байх.

Одоо мөрдөгдөж буй Үндсэн хуулинд “Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно” гэж заажээ.         

                Гэвч .... амьдрал дээр манайд төрийн бодлогыг явуулахдаа төрийн алба, хувийн хэвшил, төрийн бус байгууллага, малчид, үйлдвэрлэл эрхлэгчид, уран бүтээлчид, сэтгүүлчдэд ихээхэн харилцан адилгүй, тэнцвэргүй байдлаар хандаж, тэдгээрийн ажиллах амьдрах баталгааг нь харьцангуй өөр, өөр түвшинд хангахаар хуульчилсан байх ба заримыг нь бүр ямар ч баталгаагүйгээр бодлогоос гадуур орхисон нь ч бий.

Жишээ болгоод төрийн алба хаагчид болон сэтгүүлчдийг харьцуулж үзье. Улс төрийн, тусгай, жинхэнэ, үйлчилгээний гэхчилэн төрийн албаны аль ч хэсэг, ангилалд ажиллагсадын ажиллах нөхцөл баталгаа, цалин хөлс, нийгмийн асуудал, дэмжлэг туслалцаа сэлтийг Төрийн албаны тухай хууль болон холбогдох журам заавраар хуульчилан баталгаажуулсан байдаг учир өнөөгийн Монгол улсад төрийн албанд ажил хийх нь  ажил эрэгчдийн хүсэн тэмүүлдэг “диваажин” гэж хэлэхүйц. Харин хэвлэл мэдээллийн салбарынхны хувьд тэдний ажиллах нөхцөлийг хангах, баталгаатай цалин хөлстэй байх, бодлогын дэмжлэг авах талаар эрх зүйн ямар ч зохицуулалт байхгүй. Үндсэндээ дээрх хоёр салбарынхны хувьд тэмээ, ямаа шиг, нэгийг нь ордны дээдсүүдтэй, нөгөөг нь гудамжны хэрмэлүүдтэй адилтгаж болохуйц. Гэвч эрхлэж буй ажлынх нь нийгмийн ач холбогдол, ард олны тусад гүйцэтгэж буй үүргийг харьцуулж үзвэл, онхи ялгаагүй. Хэвлэл мэдээллийнхэн болоод соёл, уран бүтээлийн чиглэлийнхэн   ард түмнийг мэдээлэлтэй байлгах, ингэснээр тэднийг улам боловсронгуй, ухаалаг, хүчирхэг болоход нь туслах, бас танин мэдүүлэх соён гэгээрүүлэх гэх мэт хэзээнээс хүн төрөлхтний дээд суртахууны түвшинд тооцогдож ирсэн улс гүрний амин чухал хэрэгцээнд үйлчилдэг бол, төрийн алба хаагчид төрийн бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх, хууль сахиулах, ард олонд тэдгээртэй холбоотой үйлчилгээ үзүүлэх гэх мэт мөн л амин чухал хэрэгцээнд үйлчилнэ.

                Монгол төрийн бодлогод ардчиллыг тууштай баримтлан хөгжүүлэх, хүний хөгжилд онцгойлон анхаарч хүнийг дээдлэх, үндсэн хуулинд заасанчилан ялгаварлан гадуурхлыг үл тэвчиж, нийгмийн нийтлэгийг бүрэлдүүлж буй, төрөл салбарынханд тэгш зарчмаар хандах, тэднийг нийтэд нь дэмжих бодлого явуулах гэсэн “чихэнд чимэгтэй” үзэл баримтлалууд байдаг ч амьдрал дээр бол дээрхтэй адил таагүй жишээнүүд нэг бус байгааг эрэгцүүлж, улсын түвшин дэх бодлого үзэл баримтлалын хувьд “гишгэсэн мөрөө дахин дахин харж, шинжиж байх” тухай дээдсийн захиас сэлтийг санаж сэрэх шаардлагатайг үгүйсгэмгүй санагдана.

Үүнийг бичих болсон гол санаа маань орон нутгийн хэвлэл мэдээллийнхний өмнө тулгамдаж буй ужиг асуудлын талаар хөндөхөд чиглэгдсэн бөгөөд одоо тэр сэдэв рүүгээ төвлөрөхийг хичээе.

                Эдийн засгийн тааламжгүй нөхцөл нүүрэлсэн энэ үед тэдэнд, давын өмнө хоолой дээр нь тээглэсээр байгаа зүйл бол мэдээж орлогын хомсдол, санхүүжилт дутмаг байхын зовлон гачаал буй. Энэ нь орон нутгийнхны хувьд зах зээлийн цар хүрээ хумигдмал, төрийн идэвхтэй дэмжлэг, зохицуулалт бараг үгүй, мэдээлэл хүлээн авагч, хэрэглэгчдийн аж төрөх нөхцөл, сэтгэлгээний соёл тааруухан зэргээс голлон шалтгаална. Бас үүнийг дагалдаад тэнд ажиллаж буй хүмүүсийн сэтгэл ханамж, ажилдаа хандах хандлага, гараас нь гарч буй зүйлсийн чанар чансаа, цаашлаад ёс суртахуун, ёс зүйн асуудалд ч “согог , гэмтэл” бий болж буй нь амьдрал дээр тод ажиглагддаг. 1990-ээд онд Монголд гарсан нийгмийн өөрчлөлтийн дараахнаас чөлөөт хэвлэл мэдээллийн үзэл санаа нэвтэрч, нийслэл болон томоохон хотуудад “замбараагүй” олон сонин, телевиз гарч ирэхийн зэрэгцээ “хэвлэл мэдээллийн хараат бус байдал” гэдэг лоозон маш хүчтэй дэлгэрч, ийм тогтолцоог төлөвшүүлэхэд чиглэгдсэн зарим нэг алхмууд хийгдсэн. Одоо ч бас энэ тухай ярьдаггүй, аливаа зүйл дээр эшлэл болгодоггүй, тухайн салбарынхан руу хандахдаа энэ үгийг зориуд онцлодоггүй салбарын удирдах түвшиний хүмүүс, төрийн албан тушаалтнууд, дарга даамлууд, эрдэмтэн судлаачид бараг үгүй. Орон нутгийн түвшинд л гэхэд сэтгүүлчдийн салбар байгууллагын дарга, эсвэл аль нэг сонины эрхлэгч, телевизийн захирлын амнаас “бид хараат бус байдлыг эрхэмлэн ажиллаж байна” гэсэн үг байнгын давтамжтайгаар сонсогдоно. Харин бодит байдал дээр ямар вэ? Орон нутагт хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд орлого олж, өөрийгөө санхүүжүүлэхийн тулд, хэн нэг том дарга, томоохон албан тушаалтан, аль нэг улс төрийн намын удирдлага, тодорхой түвшиний улс төр бизнесийн бүлэг, хэсгийнхэнтэй түншлэж, тэдэнд тал алдахгүйгээр, “хормойдон дагаж” гүйхгүйгээр олигтой оршин тогтнох боломж хомс. Миний оршин амьдардаг аймагт л гэхэд үйл ажиллагаа явуулж буй бараг бүх  телевиз, /3, 4/ оршин тогтнох арга чарга хайхын эрхэнд дуу, дуугаа авалцан, улс төрийн намуудад тодорхой байр суурь эзэлж,  “карьер” /улс төрийн өндөр байр суурь, нэр төр, ашиг сонирхол/ хөөцөлдөж буй, амбиц /ашиг сонирхол/ ихтэй нөхдүүдэд худалдагдаж, /шууд, утгаараа арилжаалагдаж, тэдний өмчийн ХМХ болсон/ дуусав. Сонин хэвлэлүүд нь ч мөн адил дээрхийн адилаар “”тал засан, шарвалзах” арга барилаар хоол олж идэхээс өөр гарцгүй шахам. Аймгуудад сэтгүүлчдийн байгууллагын салбар зөвлөл гэж байх ч түүнийг удирдаж буй хүн нь аль нэг ХМБ-ын дарга, захирал байх тул мөнөөх байр сууриа ашиглан эрхэмүүдэд аятайхнаар шадарлаж, хал балгүйхнээр өөрийн байгууллагадаа давуу байдал олж авахыг ихэд хичээх дүр зураг ч ажиглагдана. Тоймлон дурьдаж буй энэ мэт шинж байдлыг тодотгохуйц, жишээ баримтыг өөрийн нүдээр үзэж, мэдэрсэн, бусдаас дам мэдээлэл авсан болгоныг тоочвол цөөн бус бөгөөд энд тийнхүү нэр усаар тоочихоос зайлсхийж, гагцхүү үл зохилдоход эрэмшин, мартагнасан зүйлүүдийг нь сануулж, санаа, сэдэл өгөхийг чухалчилсан болно.

Иймэрхүү байдлаас болоод “дөрөвдэгч засаглал”, “хоточ ноход” хэмээн элдвээр хээмсэглэн гангарагчдын маань эрхэм үүрэг болсон үнэн бодитой мэдээлэл түгээх, тэнцвэртэй хандах, танин мэдүүлэх, соен гэгээрүүлэх чиг үүрэг ч ямх ямхаар өнгөө хувирган, өөрчлөгдөж байх шиг. Тэдний хийж буй ажлыг нь, гараасаа гаргаж буй бүтээл туурвилыг нь үнэлэх үнэлэмж ихээхэн өнгөц хийсвэр, зарим талаараа хуурмаглан оромдсон, тал тохой татсан байдалтай байгаагаас нийгмийн тусд, ард олны жинхэнэ эрх ашгийн төлөө шатаж хөдөлмөрлөх, оюун санааны эрэл хайгуул хийх, ололт, эрсдлийн заагт хүрч, хурц содон гаргалгаа дэвшүүлэх хүсэл зоригтнууд нүдний гэм шиг болж, бараг л үзэгдэхээ болих шинжтэй.

Монголын нэгэн нэртэй зохиолч, эрдэмтэн, судлаачийн хэдхэн жилийн өмнө хэвлэгдсэн номон дээр сэтгүүлч хэмээх нэр томъёоны утга агуулгыг эрэгцүүлэхдээ уг үг нь “сэд, сэдэх, сэдхил” Â хэмээх язгуур утгаас үүсэлтэй агаад оюун санаа, сэтхил, үйлийн түвшинд цолгорон манлайлсан сэтгэгчдийн зиндаанд хүрсэн хүмүүсийг нэрийдсэн нийтлэг нэршил байх нигууртай хэмээгээд, өнөөдрийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагад ажиллаж буй ихэнх нөхдүүд маань болсон явдлыг хүмүүст дамжуулан мэдээлэх төдийг гүйцэлдүүлснээрээ  өөрсдийгөө сэтгүүлч хэмээн цоллох нь нэг л зохимжгүй мэт. Тиймээс дамжуулан мэдээлэх түвшинд ажиллаж, бүтээж буй нөхдөд бол сурвалжлагч, харин дээр үгүүлсэнчилэн арай “өөр түвшинд” туурвин бүтээж буй нөхдөд нь сэтгүүлч гэдэг нэршил зохимжтой юм” хэмээснийг хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй санагддагсан.

Эдгээрийг цаашид нуршин улиглахыг тэвчээд, орон нутгийнхнаар зогсохгүй салбарын түвшинд анзаарч, ажил хэрэг болгох ёстой ямар алхамууд үгүйлэгдэж байна вэ гэдэгт санаа бодлоо чиглүүлбэл

Нэгд: тус салбарт ажиллагсдын хөдөлмөрлөх нөхцлийг баталгаатай болгож, нэгдсэн бодлогооор зохицуулах. Үүнтэй холбоотойгоор мэдээж мөнгө санхүүгийн асуудал босож ирэх бөгөөд бодит амьдралыг цухас судлаж үзэхэд аймгуудад хэвлэл мэдээллийн салбарт үзүүлж буй бодлогын дэмжлэг харилцан адилгүй, зарим нь орон нутгийн төсөвт 30.0-40.0 сая орчим төгрөг /Баянхонгор зэрэг аймаг/ батлуулан, салбартай мөрдөж, буй журам дүрмийн дагуу тэгш зарчмаар хувиарлаж, зарцуулдаг, бас зарим аймагт 60.0-70.0 сая төгрөг /Говь-Алтай, Баян-Өлгий гэх мэт/  батлагддаг байхад нэлээд олон аймагт /Ховд, Увс, Завхан, Өвөрхангай, Төв, Хэнтий, Өмнөговь, Дунговь гэх мэт/ тухайн салбарт зориулж, ямар ч эх үүсвэр батлаж өгдөггүй байх жишээтэй.

Хоёрт. Сэтгүүлчид болон ажиллагсдын мэргэжлийн болон хөдөлмөр бүтээлийн үнэлэмжийг бодитой болгох. Хамгийн наад зах нь тэдний бичиж туурвиж буй мэдээлэл, нийтлэл, бэлтгэж буй нэвтрүүлгийн нийгмийн болон танин мэдэхүй, оюун санааны түвшин дэх ач холбогдол, чанар чансаа, нийгэмд үзүүлэх нөлөөлөл, амьдрах чадварыг харгалзаж үнэлдэг байх. “Одоогоос өнгөрсөн цаг руу аялах” зарчмаар олон сар, жилүүдийн өмнө бүтээгдсэн сэтгүүл зүйн бүтээлүүд хожим нь ямар үр өгөөж гаргасан, амьдрах чадвар нь ямар байсан гэдгийг нягтлаж байж. Сая шагнал урамшуулалд дэвшүүлдэг зарчимыг нэвтрүүлэх  

Гуравт: Хараат бус байх гэдгийг “мэдэн будилалгүйгээр” бодитой ойлгож, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл болон байгууллагууд санхүүгийн эх үүсвэрээ олохын тулд эрх, мэдэлтнүүд, чинээлэг түвшиний улс төр, бизнесийн бүлэг, хэсгийн аманд орох, эсвэл тэдэнд хандах шаардлагагүй байхуйцаар нөхцөл боломжийг нь бодлогоор зохицуулж өгөх

Дөрөвт: Мэдээлэлд зэрэг зиндаа байхгүй гэдгийг хаа хаанаа ойлгож, нийслэл хот буюу төвийн байгууллагууд орон нутгийн сэтгүүлчдийн хөдөлмөрийг ямар ч үнэ хөлсгүйгээр ашиглах, эсвэл багаахан хэмжээний аар, саарханаар хуурдаг гэх мэт түгээмэл үзэгдлийг арилгахуйц сэтгэл зүйн орчинг бүрэлдүүлэх

Тавд: Хэвлэл мэдээлэл сэтгүүл зүйн салбарынхан бусадтай адил жам ёсны эрхээ эдлэн, төрийн хуулийн /үндсэн хуулийн/ үйлчлэлд багтаж, салбартаа мэргэжлээрээ тогтвортой ажиллах баталгаатай байхуйц эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх

Зургаад:  Сэтгүүлчдийн хөдөлмөрийн үр дүнгээр, нийгэмд буй таагүй, охор хандлагуудыг сонжиж сануулсан, далд бугшмал асуудлуудыг эрэн сурвалжилж ил гаргасан, тулгамдсан, шийдэл олох, шийдвэрлэх шаардлагатай зүйлүүдийг илрүүлж, засаж сайжруулах арга замыг санал болгосон нийтлэл, нэвтрүүлгүүд үй олноор түгээгддэг ч түүнд нүдэн балай, чихэн дүлий байдлаар хандсаар ирсэн ужиг самуурлыг цочоож, хөдөлбөргүй асуудлыг гаргаж  хөндсөн, дэвшүүлсэн сэтгүүл зүйн бүтээлүүдийн мөрөөр шуурхай арга хэмжээ өрнүүлдэг, мэдрэмжтэй нийгмийг цогцлохын төлөө хамтарсан эрэл хайгуул хийх тэргүүтнийг онцломоор байгаа юм.  

Мэргэжил нэгт  сэтгүүлчид хийгээд сэтгүүлчдийн үндэсний байгууллага болох МСНЭ, бусад мэргэжлийн байгууллагууд, мөн төрийн шат шатны байгууллагууд маань миний цухас дурьдсан дээрх асуудлуудын талаар болгоон, тунгааж, болж өгвөл гарц шийдлийг олоход шамдах аваас цаг зав, тархи мэдрэлийнхээ ямх төдийг хугаслан цахим бичвэрт буулгах гэж мунгинсаны минь хэрэг зориг сая гүйцэлдэх болой.        

Сэтгүүлч Хиргис Г.Төрмөнх 

Дэлхий дахинаа 1993 оноос хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрийг тунхаглан тэмдэглэж эхэлсэн. Монголд ч энэ өдрийг тэмдэглэх болсоор нэлээн хэдэн жилийг үдэв. Хэвлэлийн эрх чөлөө гэж чухам юу вэ? НҮБ-ын Ерөнхий ассемблейн 59 дүгээр тогтоолд хэвлэлийн эрх чөлөө бол хүн төрөлхтний язгуур эрх гэж тэмдэглэжээ. Монгол улсын үндсэн хуулинд эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, халдашгүй чөлөөтэй байх, үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, өмч хөрөнгө эзэмших зэрэг иргэний жам ёсны эрхүүдийг тунхагласан бий.

Энэхүү халдашгүй эрхийг хэрэгжүүлэхэд ард иргэдэд туслах гүүр нь хэвлэлийн эрх чөлөө юм.

Хэвлэлийн эрх чөлөөгөөр хангагдсан гэгдэж байгаа улс оронд тухайн улсын иргэн хэн ч байлаа гэсэн хэвлэл мэдээллээр дамжуулан чөлөөтэй үгээ хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлж, хэвлэл мэдээллээр дамжуулан төрийн хэрэгт оролцож, засаг захиргааныханд хяналт тавьж байх бүхий л бололцоо нь нээлттэй байх ёстой. 

Гэвч амьдрал дээр ямар байна. Монгол улсын үндсэн хуулинд Монгол улсад төрийн эрх ард түмний гарт байна гэж заасан байдаг. Үнэхээр ард түмэн төрийн эрхийг гартаа байлгаж чадаж байна уу? энэ бас л хэвлэлийн эрх чөлөө, ард түмний мэдэх эрхтэй салшгүй холбоотой зүйл.

Хэвлэлийн эрх чөлөө бодит амьдрал дээр ямар байна вэ гэдгийг мэдэхийн тулд юуны өмнө манай улсын аль нэг баг сум, аймаг, хотын иргэн захын хэвлэл мэдээллийн байгууллагад очоод үндсэн хуулиар олгогдсон эрхээ эдлэх боломж хангалттай бий юу? Манай улсын, аймаг, сум, багийн  ямар ч иргэн өөрийнх нь амин чухал эрх ашигтай холбоотой төрөөс авах ёстой мэдээллийг саадгүй авч чадаж байгаа юу, тэрчлэн иргэдийн үндсэн хуулиар олгогдсон эрх эрх чөлөөг нь сахин хамгаалах иргэдэд мэдээллийг чөлөөтэй олж авах, төр захиргааны үйл ажиллагаанд хяналт тавих боломжийг нь төрөөс хангаж өгч чадаж байгаа юу? бидний төлсөн татварыг албан тушаалтнууд юунд зарцуулж байна вэ? Бүх хүнд, тэр дундаа надад, танд адилхан хүртээлтэй байх ёстой нийтийн баялгийг хэн нэг нь зөвхөн өөртөө зориулаагүй биз? гэсэн олон асуултад хариу олох хэрэг гарна.

Энэ бүхнийг мэдэх эрх хуулиар нээлттэй ч хүн болгон өөрийн гэсэн оногдсон ажилтай, амьдралын ачаатай болохоор орчин цагийн хүмүүст хүссэн бүх мэдээллийнхээ хойноос хөөцөлдөх боломж, цаг зав хомс. Ийм нөхцөлд өмнөөс маань энэ ажлыг “хөөцөлдөж”, мэдэх эрхээ эдлэх боломжоор хангаж өгдгөөрөө хэвлэл мэдээлэл бидний мэдэх эрхийн маань хүндтэй манаач юм. Иймээс л хэвлэл мэдээллийн салбарын зүрх, тархи нь байх учиртай сэтгүүлчдийг дэлхий нийтээр хүний эрхийн манаач гэдэг.

Хэвлэл мэдээллийг дөрөвдөгч засаглал хэмээдэг нь чухам үүнтэй холбоотой. Хэвлэл мэдээллээр дамжуулж иргэний жам ёсны эрхийг хамгаалах, засаглалд хяналт тавих, засаглалд оролцох иргэдийн оролцоог хангах амин чухал зорилтууд хэрэгжих учиртай бөгөөд хэвлэл мэдээлэл бол хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх засаглалтай зэрэгцсэн томоохон үүрэг, хариуцлага бүхий засаглалын институц гэдгийг ингэж тунхагласан хэрэг.

Хэвлэл мэдээллийг дөрөвдөгч засаглал байлгах боломжийг нь хууль тогтоох болон гүйцэтгэх институцаас бүрдүүлж өгөх жам ёсны үүрэгтэй. Гэвч Монгол улсад энэ үүрэг хэрэгжихгүй байгааг бид харж байгаа. Хэвлэл мэдээллийн салбарын эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх талаар юу ч хийгдээгүй хэвээр, уг салбар нь Монгол хөрс сууринд тохирохгүй, гаднын тааруухан хуулбар болсон тогтолцоотой, хэвлэлийн байгууллагуудын дийлэнх нь улс төр, бизнесийн бүлэглэлийнхний эзэмшил болсон, ажиллагсад нь тарчиг ядуухан амин зуулгатай хэвээр өнөөдөртэй золгож байгаа нь хилс зүйл биш.

“Манай улсын хэвлэлийн эрх чөлөөний чиглэлээр ажилладаг төрийн бус байгууллагуудаас хийсэн удаа дараагийн судалгаагаар Монголын сэтгүүлчдийн олонх нь хараат бусаар ажиллах нөхцөл баталгаажаагүй бөгөөд тэд өөрсдийгөө юун түрүүнд эздээсээ, улс төрчдөөс, мөнгөнөөс хамааралтай байгаа гэж үзсэн байдаг. Хэвлэлийн хүрээлэнгийн сүүлийн судалгаагаар гурван сая хүрэхгүй хүнтэй Монголын жижигхэн зах зээл дээр нийт 500 орчим хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл  үйл ажиллагаа явуулж байна. Ийм нөхцөлд хэвлэл мэдээллийн зах зээл эрүүл өрсөлдөөнд оршиж байна гэж үзэх ямар ч үндэсгүй бөгөөд сэтгүүлчдийн эвлэлийг олон жил толгойлсон ахмад сэтгүүлч Ц.Дашдондов гуай саяхан “Монголд мөлжлөгийн сэтгүүлзүй оршиж байна” хэмээн харамсан өгүүлсэн нь үүнийг нотолно” хэмээн УИХ-ын гишүүн Батчимэг нэгэн нийтлэлдээ дурьдсаныг энд эш татъя.

Ийм нөхцөлд бид хэвлэлийн эрх чөлөөг хэрхэн хэрэгжүүлэх вэ гэдэгт дээр дооргүй бодож, улс орныхоо иргэдийн язгуур эрхийг хэрхэн хангах талаар санаа оноогоо уралдуулахад л хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрийн тэмдэглэхийн амин чухал эрх ашиг орших билээ

 

Г.Төрмөнх

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Иргэн ба төр

-Нийгмийн эгэх хариуцлагыг бэхжүүлэх төслийн хүрээнд бэлтгэсэн нийтлэл-

“Монгол улсад нийгмийн эгэх хариуцлагыг бэхжүүлэх нь” хэмээх төсөл хэрэгжиж эхлэх гэж байгаа талаар бид урьд нь мэдээлж байсан. Төслийн хүрээнд хийгдэх гол үйл ажиллагаа нь иргэд болон иргэний нийгмийн байгууллагын зүгээс шууд болон шууд бус замаар төрийн үйл ажиллагаанд хяналт тавьж, хариуцлага тооцох механизмыг боловсронгуй болгох явдал. Үүний тулд олон нийтийн оролцооны арга хэлбэрүүдийг туршин хэрэгжүүлэх юм. Ийнхүү нийгэмд төр, иргэний нийгэм, төрийн бус секторууд, хэвлэл мэдээлэл, иргэд, бизнесийн байгуулагууд гэх мэт олон талын оролцоотой харилцан хяналт тавьж, хариуцлага тооцох тогтолцоог бий болгож хөгжүүлэх нь бодлого боловсруулж, хэрэгжүүлэх ажлыг ил тод, хөнгөн шуурхай болгох, засаглалын хүндрэлтэй асуудлуудыг шийдвэрлэх чухал арга зам хэмээн олон улсын түвшинд үздэг ажээ.

Энэ төсөл Монгол улсын 10 аймаг, мөн Улаанбаатар хотын гурван дүүрэгт хэрэгжих ба Ховд аймаг үүнд хамрагдаж байгаа. Төслийг эхлүүлэхтэй холбоотой үндэсний семинарт суусан багийнхан өнгөрсөн долоо хоногт уг төслийн танилцуулах уулзалт сургалтыг Ховд аймгийн төр захиргаа, иргэний нийгэм, хэвлэл мэдээлэл гэсэн талуудын төлөөллүүдийг оролцуулж зохион байгуулав. Уулзалт, сургалтанд аймгийн Боловсрол соёлын газар, Эрүүл мэндийн газар, Ховд дахь баруун бүсийн БОЭТ-ийн удирдлага болон мэргэжилтнүүд, сургуулиудын захирлууд, зарим багш нар, холбогдох ажилтанууд, төрийн бус байгууллага, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын төлөөллүүд тэрчлэн иргэдийн төлөөлөл хамрагдсан. Сургалтын явцад чиглүүлэгчид “Нийгмийн эгэх хариуцлагыг бэхжүүлэх” төслийн тухай танилцуулга хийж, төслийн хүрээнд IRIM судалгааны байгууллагаас хийсэн суурь судалгааны дүн болон хуульч эмэгтэйчүүдийн холбооноос хийсэн эрх зүйн орчны судалгаатай холбоотой асуудлуудыг танилцуулсан. Тэрчлэн нийгмийн эгэх хариуцлагыг бэхжүүлэхэд чиглэгдсэн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд ямар арга хэрэгслүүдийг ашиглах талаар мөн Ховд аймгийн Боловсрол, Эрүүл мэндийн салбарт 2012-2016 онуудад хийгдсэн үйл ажиллагаа болон бүтээн байгууллалтын талаар мэдээлэл хийж оролцогчдын санал бодлыг сонсон харилцан ярилцжээ.

IRIM судалгааны байгууллагаас хийгдсэн судалгааны дүнгээс үзвэл Монгол улсад нийгмийн хариуцлага тэр дундаа улс төрийн болон төрийн байгуулагын албан тушаалтан, албан хаагчдын нийгмийн өмнө хүлээх хариуцлага нэн сул байгаа нь тодорхой харагдаж байгаа юм. Тухайлбал судлаачид төрийн байгууллагад гаргасан иргэдийн гомдол саналыг судалж үзсэн бөгөөд асуулгад оролцсон нийт иргэдийн 94.2 хувь нь төрд хандаж ямар нэг санал гомдол гаргаж үзээгүй энэ талаар үндсэндээ “харанхуй” байдаг гэдгээ илэрийлсэн бол дөнгөж 5.8 хувь нь л ямар нэг асуудлаар төрийн байгууллагад хандсан байна. Санал гомдол гаргасан хэсгийг зуун хувь гэж үзвэл тэдний 36.2 хувь нь төрийн албан тушаалтан албан хаагчдын хариуцлагын талаар, 22.4 хувь нь иргэдийн амьдрах орчин нөхцөлтэй холбоотой, 20.6 хувь нь эрүүл мэндтэй холбоотой, 8.6 хувь нь төрийн албан хаагчтай холбоотой, 5.1 хувь нь боловсролтой холбоотой, 6.8 хувь бусад асуудлаар санал гомдол гаргажээ. Аймгуудын эрүүл мэндийн үйлчилгээний чанар хүртээмжийн талаар асуухад иргэдийн дийлэнх буюу 35 хувь нь мэдэхгүй гэсэн бол 30 хувь нь сайжирсан 25 хувь нь муудсан гэж хариулсан, эцэг, эхчүүд боловсролын үйлчилгээнд гаргасан гомдлынхоо шийдвэрлэгдсэн байдал буюу үр дүнд хэр зэрэг сэтгэл ханамжтай байгаа талаар асуулга явуулахад оролцогсдын 25-35 хувь нь сэтгэл ханамжгүй, 31 хувь нь маш сэтгэл ханамжгүй, 24-28 хувь нь сэтгэл ханамж дунд зэрэг гэж хариулсан бол сургуулийн насны хүүхдийн эцэг эхчүүдийн гурван хувь, цэцэрлэгийн насны хүүхдийн эцэг эхчүүдийн 18 хувь нь л сэтгэл ханамжтай байна гэж хариулжээ. Энэ нь тухайн салбарууд дахь эгэх хариуцлага буюу хууль тогтоомж, төрийн бодлого шийдвэрийн эргэх холбоо тун тааруухан тасалданги, хэсэг бусаг байдалтай байгааг илтгэж байгаа хэрэг юм.

Үндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжид заасны дагуу иргэдийн эрх, эрх чөлөөг хангахад чиглэгдсэн, чиг үүргээ төрөөс хэрхэн биелүүлж байгаа, тэрчлэн төрийн хэрэгт иргэд бодитоогоор оролцож байгаа эсэхийн шалгуур нь “иргэдийн оролцоо” гэсэн хоёр үгээр илэрхийлэгддэг. Иргэдийн оролцооны тухайд Монгол улс эрх зүйн хувьд бас ч боломжийн түвшинд хүрсэний жишээ гэвэл Монгол улсын үндсэн хуулийн оршил хэсэгт “... эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний, ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг” эрхэм зорилго болгосон, гуравдугаар зүйлийн 1 дэхь хэсэгт “Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ” хэмээн заасан, цаашлаад уг хуулинд “Монгол Улсад оршин суугаа хүн бүр эрх тэгш байна”, “иргэн нь төрийн байгууллага, албан тушаалтанд өргөдөл, гомдлоо гаргаж шийдвэрлүүлэх эрхтэй”, “хууль ёсоор тусгайлан хамгаалбал зохих нууцад хамаарахгүй асуудлаар мэдээлэл хайх, хүлээн авах эрхтэй...” хэмээн заасан нь иргэдийн оролцоог баталгаажуулсан хэрэг болно.

Иргэдийн оролцооны хэлбэрийг судлаачид авч үзэхдээ мэдээлэх, зөвлөх, идэвхтэй оролцоо тэрчлэн хяналт тавих гэсэн дөрвөн үндсэн хэлбэрт багтаан үзэж байгаа бөгөөд Монгол улсад мөрдөгдөж байгаа хууль тогтоомжуудад энэ чиглэлээр нийт 189 заалт тусгагдсан, тэдгээрийн 68 нь мэдээлэх хэлбэрт, 25 нь зөвлөлдөх хэлбэрт, 44 нь идэвхтэй оролцооны хэлбэрт, 28 нь хяналт тавих хэлбэрт мөн 24 нь бусад хэлбэрт хамрагдах заалтууд байна хэмээн Монголын хуульч эмэгтэйчүүдийн холбооноос хийсэн судалгаагаар тогтоожээ. Тэгвэл үүний хэрэгжилт ямар байна гэдэг тун сонирхолтой асуудал. Үүнтэй холбогдуулж хуульч эмэгтэйчүүдийн холбооноос явуулсан судалгааны дүнгээс хэдхэн жишээ авч үзье.

Тус холбооноос “байгаль орчны талаарх мэдээллийг холбогдох төрийн байгууллагаас авахад хүндрэл үүсдэг үү” гэсэн асуултаар иргэдийн дунд асуулга явуулахад 51 хувь нь хүндрэл үүсдэг, 20 хувь нь маш их хүндрэл үүсдэг, 43 хувь нь мэдэхгүй гэж хариулсан бол 22 хувь нь л хүндрэл үүсдэггүй гэж хариулсан байна.

Мөн төрийн байгууллагаас хот байгуулалт, дахин төлөвлөлт, газар зохион байгуулалттай холбоотой мэдээлэл авахад ямар нэг хүндрэл тохиолдож байсан эсэхийг иргэдээс тодруулахад 31 хувь нь хандаж байгаагүй тул мэдэхгүй, 17 хувь нь хаана хандахаа мэдэхгүй, 16 хувь нь хандах шаардлагагүй хэмээсэн бас 21 хувь нь огт хариулаагүй байна.

Судалгаанд оролцсон иргэний харьяалагддаг орон нутгийн төрийн байгууллага аливаа шийдвэр гаргахдаа иргэний оролцоог хангаж чаддаг эсэх, санал авдаг эсэхийг тодруулахад 35 хувь нь оролцуулдаг гэж мэдэхгүй, 13 хувь нь оролцуулдаггүй, мөн 13 хувь нь огт үгүй гэсэн бол 22 хувь нь хариулааагүй байна. Иргэд өөрсдийн оршин суугаа нутаг орныхоо захиргааны болон иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд сууж, мэдээлэл авч, асуулт асууж, санал бодлоо илэрхийлэх нь оролцооны нэн чухал хэлбэр. Гэтэл бодит байдал ямар байгааг авч үзвэл тус судалгаанд хамрагдагсдын 39 хувь нь хуралд оролцох боломж байдаггүй, 37 хувь нь хурал болох тухай мэдээллийг хэн ч өгдөггүй, 10 хувь нь энэ надад хамаагүй, 2.7 хувь нь миний саналыг сонсоно гэдэгт итгэддэггүй, 4.8 хувь нь цөөхөн хэдэн хүмүүс л үргэлж оролцдог гэж хариулжээ. Энэ бүхэн юуг илтгэж байна вэ гэдэгт уншигчид дор бүрнээ дүгнэлт хийж үзвэл зохилтой. Дээр үгүлэгдсэн дүр зургаас харахад уг төслийг хэрэгжүүлж, тухайн асуудал дээр ахиц дэвшил гаргах нь нийгмийн харилцаанд оролцогч бүх талуудад хамаатай чухал асуудал болох нь илт. Цаашилбал хөгжил дэвшлийг авч ирэх үндсэн хүчин зүйлүүдийн нэг нь энэхүү иргэдийн оролцоо, нийгмийн эгэх хариуцлагийн асуудал билээ.

Аймагт зохион байгуулагдсан уулзалтанд оролцогсод танилцуулга, мэдээллүүдийн дараа хэлэлцүүлэг өрнүүлж, аймгийн төвийн хэмжээнд боловсрол эрүүл мэндийн үйлчилгээнд тулгамдаж байгаа гол асуудлуудыг тодорхойлохыг хичээсэн бөгөөд үүний үр дүнд нэгдүгээрт боловсролын салбарт

1.Сургууль цэцэрлэгийн хүмүүжил сургалтын үйл ажиллагаанд эцэг эхийн үүрэг оролцоо сул байгаа бөгөөд энэ нь иргэдийн мэдээллийн хүртээмж муу, ажилгүйдэл их байгаа, өрхийн орлого тааруухан зэрэг хүчин зүйлүүдээс шалтгаалдаг.

1. 2.Эцэг эхчүүд болон иргэд холбогдох хүмүүст мэдээлэл чөлөөтэй олж авах боломж хомс байгаа, тэрчлэн мэдээллийг ашиглах чадвар сул зэрэг нь нийтлэг сул талууд болж байгаа
2. 3.Багш нарын чадвар, хариуцлага хангалттай биш
3. 4.Боловсролын байгууллагад ажиллагсдын хүйсийн харьцаа тэгш бус эмэгтэйчүүд давамгайлдаг
4. 5.Боловсролын байгууллага болон төрийн бус иргэний нийгмийн байгууллагуудын хооронд хамтын ажиллагаа сул
5. 6.Багш нар нь хүүхдүүдийн эцэг эхчүүдийн дундаас өөрийн сайн таньдаг танил дотно хүмүүсээр дамжуулан элдэв шалтаг зааж, эцэг эхчүүд, хүүхдүүдээс мөнгө цуглуулж авах зэрэг зохисгүй үйлдэл мэр сэр байдаг
6. 7.Тус салбартай холбоотой төр, захиргааны шийдвэр, бодлого боловсруулах, төлөвлөх ажиллагаанд иргэдийг хэрхэн оролцуулах, яаж хяналт тавих тухай зохицуулалт аргачилал сул, иргэд энэ талаар ойлголт муу.
7. 8.Боловсролын салбарт төрөөс хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөр зэрэгт иргэдийн саналыг авч тусгах ажлыг зохион байгуулдаг боловч саналыг хангалттай тусгадаггүй,
8. 9.төлөвлөгдсөн ажлуудыг хэрэгжүүлэхэд иргэдийн хяналт дутмаг, батлагдсан хөрөнгө оруулалтыг өөр зүйлүүдэд зарцуулдаг
9. 10.Тайлагналтыг хянах механизм байдагггүй, хөндлөнгийн хяналт хийгддэггүй.

Хоёрт эрүүл мэндийн салбарт

1. 1.Дарааллыг цахим бүртгэлээр шийдсэн боловч эмч нарын хүрэлцээ муугийн улмаас ачаалал их, урт дараалал үүсч байнга хүндрэл үүсгэдэг
2. 2.Эмч нар, эмнэлгийн ажиллагсад иргэдэд ялгавартай ханддаг. Ядуу эмзэг бүлгийнхэн байнга хүнд сурталтай тулгардаг
3. 3.Эрүүл мэндийн байгууллагын ажлын төлөвлөгөөнд иргэдэд мэдээлэл сурталчилгаа хийх тухай тусгагддаг ч тэр нь хэрэгждэггүй
4. 4.Хэвлэл мэдээллийг ашигладаггүйггээс иргэдийн эрүүл мэндийн боловсрол муу шаардлагатай мэдээллийг олж авч чаддаггүй
5. 5.Эмч нар оновчтой оношлож чаддагүй, эмийн жороо олон удаа өөрчлөх зэрэг тохиолдлууд байдаг. Үүнээс болж иргэд өвчтөнүүд хохирдог
6. 6.Харилцааны соёлын хувьд асуудал ихтэй
7. 7.Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд үйлчилгээ авах орчин нөхцөл хангагдаагүй
8. 8.Зарим шаардлагатай өвчнийг оношлоход шаардлагатай тоног төхөөрөмж, нарийн мэргэжлийн боловсон хүчин дутагдалтай
9. 9.Энэ талаар арга хэмжээ авахдаа хойрго, арга хэмжээ авч байна хэмээн иргэдэд мэдээлдэг ч зориулагдсан хөрөнгө оруулалтыг өөр зүйлд ашигладаг,
10. 10.Хавдрыг эрт оншлох талаар онцгойлон арга хэмжээ авах шаардлагатай
11. 11.Эрүүл мэндийн байгууллагын ажиллагсад болон иргэдийн аль аль нь өөрсдийн хариуцлагын талаар ойлголт сул, энэ талаар мэдээлэл өгч мэдлэгжүүлэх шаардлагатай  гэсэн асуудлуудыг гаргаж ирсэн.

Эдгээрийг шийдвэрлэхийн тулд

1. 1.Иргэд болон төрийн байгууллагынханд нийгмийн эгэх хариуцлагын тухай, түүний ач холбогдлын талаар мэдээлэл өгөх, төрийн бодлого үйл хэргийг оролцоонд тулгуурлаж явуулах
2. 3.Хариуцлагыг сайжруулахын тулд төрийн үйлчилгээнд иргэдийн оролцоотой хяналт тавих, (иргэдийн онооны картаар үнэлэх, төрийн бус байгууллага хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудыг хяналт тавихад өргөн оролцуулах)
3. 4.Төрийн байгууллагуудаас иргэдэд өгөх мэдээллийг оновчтой, хүртээмжтэй, ач холбогдолтой болгох аян өрнүүлэх
4. 5.Мэдээллийн ил тод байдлын талаар хэлэлцүүлэг, аян өрнүүлэх 
5. 6.Нийгмийн эгэх хариуцлагын тухай бүх нийтэд мэдээлэл өгөх дэд хөтөлбөр хэрэгжүүлэх
6. 7.Иргэдийн эрх зүйн мэдлэгийг сайжруулах, бүх нийтийг мэдээлэлжүүлэх аян зохион байгуулах (чөлөөт хэлбэрээр) Үүнд хэвлэл мэдээллийг өргөн ашиглах
7. 8.Иргэдийн оролцоотой аудитыг туршин хэрэгжүүлэх
8. 9.Бодлого төлөвлөлтөнд иргэдийг оролцуулж, эргээд түүндээ хяналт тавьдаг тогтолцоог бий болгох зорилго бүхий талуудын хамтарсан үйл ажиллагааг зохион байгуулах, үр дүнг харилцан тайлагнах
9. 10.Эрүүл мэнд боловсролын үйчилгээнд дутагдалтай байгаа зарим асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх тухайд төслийн хүрээнд талуудын хамтарсан хэлэлцүүлэг өрнүүлж үр дүнд хүрэх зэрэг асуудлыг төсөлд тусгаж, хэрэгжүүлэх нь зүйтэй гэж үзсэн юм.

Г.Төрмөнх

^{Дээр дооргүй эдийн засгийн хүндрэл бэрхшээлийн тухай ярьж, хорголоо тоолж суугаа энэ үед мөнөөх хүндрэл бэрхшээл чухам юунаас үүдсэн тухайд дор бүрнээ өөр өөрийнхөөрөө цэцэрхэцгээж, эрх баригчид, албан тушаалтнууд тодруулбал хариуцлага үүрэх ёстой нөхдүүд маань дэлхийн эдийн засгийн нөлөө, уул уурхайн түүхий эдийн үнийн уналтаас л боллоо хэмээн бүхнийг биеэсээ зайлуулж суугаа.}

^{Гэвч өөрсдийнхөө үйл ажиллагааны дотоод дүр зургийг өнгийгөөд харах юм бол мөнхүү эдийн засгийн хүндрэлд саар нөлөө үзүүлж, нэрмээс болсон нь захаас аван харагдана. Үүний зөвхөн нэгээхэн хэсэг болох Ховд их сургууль болон тус сургуулийг захирлаар 3 жил ажиллаад учир үл ойлгогдох шалтгаанаар буцан явж одсон Ж.Янжмаа гэгчтэй холбоотой эмгэнэлт гэмээр “паянг” энэ удаа дэлгэж байна.Â} 

БНСУ-д магистр, АНУ-д математикийн магадлалын онолоор 2012 онд докторын зэрэг хамгаалсан гэх Ж. Янжмаа 2013 оны хоёрдугаар сард Ховд их сургуулийн захирлаар томилогдон гурван жил ажиллаад хэл сураггүй нэг л өдөр гэнэт алга болов. Ховдод шинжлэх ухааны парк байгуулах саналаа БШУ-ны сайдад танилцуулахад намайг яаманд ажиллуулъя гэсэн. Тэгэхэд нь би зөрсөөр байгаад Ховдыг зорьсон хэмээн ярилцлага бүхэндээ дурддаг байсан. Мөн аймгийн Засаг дарга Д.Цэвээнравдан түүнийг Ховд их сургуулийн захирлаар ажиллахыг санал болгосонд хүлээн авч ирсэн гэдэг. Тэрээр засаг дарга маань энэ захирлыг том, жижиг хурал, уулзалт болгон дээр магтаж, бахархан ярих дуртай байв.

Ж. Янжмаа бол нийслэлийн унаган хүүхэд бөгөөд түүний нөхөр А.Хүдэрээгийн ээж Мөст сумын уугуул гэнэ. А.Хүдэрээ нутагтаа очиж ажиллана гэж ярьдаг байсан учраас нөхрөө дагаад ирсэн гэх. Түүний захирлаар томилогдох болсон шалтгааныг олон талаас нь ярьдаг. Ж. Янжмаагийн нөхөр А.Хүдэрээ аймгийн Засаг даргын зөвлөхөөр ажиллаж, ажиллах хугацаандаа орон нутгийн хөгжлийн сангаас 240 сая төгрөгийг төмс боловсруулах үйлдвэр байгуулах төсөл хэрэгжүүлэх нэрийдлээр авсан гэх яриа ч бий. Орон нутгийн хөгжлийн сангийн хөрөнгөөр төмсний үйлдвэр байгуулсан нь эргэн төлөгдөхгүй хөрөнгө бөгөөд төмсний үйлдвэрийн сураг ч тасарсан. Ж.Янжмаа докторын зэргээ хамгаалчихаад Монголд ирээд эдийн засгийн хөгжлийн яамны захиалгаар Ховдод шинжлэх ухааны парк байгуулах судалгаа хийж дуусгаад 2013 оны хоёрдугаар сард Ховдод гэр бүлээрээ ирж суурьшжээ. Түүний “сайн туршлага”-ын талаар хэвлэл мэдээлэл, олон нийт ам уралдан ярьцгааж гурван жилийн нүүрийг үзсэн. Нэгэн хэвлэлд өгсөн ярилцлагыг нь сийрүүлбэл “Гадаад хамтын ажиллагаа эрчимжиж БНСУ-ын Ханлим, Данкүк, АНУ-ын Мидвест сургуультай хамтын ажиллагаатай боллоо, гадаад хэлний сургалтын төв байгууллаа” гэж зарлан тунхаглаж байсан ч өнөөдөр Солонгос, Америк руу суралцахаар явсан хүнийг хайгаад олсонгүй. Аймгийн ЗДТГ-тай хамтран байгуулахаар төлөвлөсөн Инноваци, технологийн инкубатор төвийг сургалт, эрдэм шинжилгээ, үйлдвэрлэл хослуулж, аймгийн төдийгүй бүс нутгийн хөгжилд хувь нэмэр оруулах томоохон хөрөнгө оруулалт гэж байсан ч өнөөдөр хамаг тоног төхөөрөмж нь складад хадгалагдаж байна. Хоёроос гурван үйлдвэр байгуулах нэрийдлээр төсвөөс мөнгө гаргасан ч эдгээрийн үр дүн нь талаар болсон тухай дүнэлт бий. Энэ мэт тэнгэрийн гэмээр амлалтуудыг олноор өгч, тархи угааж байсан ч гарсан дорвитой үр дүн харагдсангүй.

Ж. Янжмаа БСШУЯ-ны хараанд өртчихсөн байж. Юу гэхээр 2013 онд Боловсрол шинжлэх ухааны сайдын нэрэмжит докторын дараах судалгааны арван сая төгрөгийн тэтгэлгийг хүртсэн.

Мөн “Ховд их сургууль 5-11 дүгээр ангийн сурагчдын дунд математикийн олимпиад зохион байгуулж, эхний гурван байрт шалгарсан 21 хүүхдийг АНУ руу явуулна” би олон улсын математикийн олимпиад зохион байгуулах хорооны зөвлөлийн гишүүн учраас оролцох хүүхдийн тоог нэмэхийн тулд Ховд болон Улаанбаатар хотод зохион байгуулна. Ховдоос шалгарсан хүүхэд шууд АНУ руу явна, орон нутгийн хүүхдүүд тэмцээн, уралдаанд оролцож нүдээ нээн, газар үзэж үе тэнгийнхэнтэйгээ өөрийгөө харьцуулах боломж бүрдэнэ хэмээн хэсэг мунхруулсан. АНУ руу явах хүүхдийн зардлыг хамтран ажилладаг байгууллагуудаасаа гаргуулна гэх мэтчилэнгээр үлгэр ярьж байсан цаг саяхан. Хөрсөн дээрээ буугаад байдлыг харах юм бол АНУ руу явсан ганц ч хүүхэд байхгүй. 

Ж. Янжмааг ажлаа авахад сургуулийн нөөц хөрөнгө 1,8 тэрбум байсан бол түүний сураг тасрахад нэг тэрбум төгрөг сох дутсан. Санхүүгийн наад захын тайлангаа гаргаж чадахгүй, бүх баримтууд нь дутуу, шаардлагатай мэдээллийг нуун дарагдуулдаг санхүүгийн албаны дарга Г.Жаргалтай “нэг тогоо”-ных байсан байж таараа. Ж. Янжмаа, Г.Жаргал нар Засгийн газрын 2013 оны 68 дугаар тогтоолыг удаа дараа зөрчиж, бүхий л худалдан авалтаа шууд гэрээ байгуулан хууль бусаар гүйцэтгүүлсэн нь батлагдаж байгаа. Төсвийн хөрөнгийг шамшигдуулсан, хувьдаа ашигласан, үнэлгээний хорооны даргаар өөрийгөө томилсон, сургуулийн бус ажлаар гадаад руу явсан, тодорхой зорилгогүйгээр байнга Улаанбаатар хот руу явдаг, явсан тийз, баримтууд нь зөрүүтэй, анхан шатны баримтгүйгээр гүйлгээ хийдэг, үр дүнгүй зардал гаргадаг гээд олон баримтыг дурдахад өөрийгөө математикч хэмээн цоллох дуртай Ж.Янжмаагийн мэдлэг хууль бус үйл ажиллагаанд зориулагдан хуримтлагдсан мэт. Эдгээр бүх асуудал зөвхөн Ж.Янжмаагийн толгой мэдэн хийсэн хууль бус ажиллагаа биш Ховд их сургуулийн Удирдах зөвлөлийн дарга, Ардчилсан намын “дээгүүр толгойт” гэгдэх Бөхчулууны Пүрэвдорж, санхүүгийн албаны дарга Г.Жаргал нартай зайлшгүй холбоотой хэрэг гэдэг нь аудитын дүгнэлт баримтаас нотлогдож байна.

Г. Жаргал бол аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгч бөгөөд Ховд их сургуулийн санхүүгийн албаны даргын хувьд хууль бус санхүүгийн үйл ажиллагаанд хяналт тавьж таслан зогсоох ёстой хариуцлагатай албанд томилогдсон баймаар. Түүнийг ард түмэн сонгоогүй ч намын жагсаалтаар ИТХ-д суудаг. Ард түмний сонголт биш ч намынхаа нөхдийн итгэл, зүтгэлийг даагаад хууль бус үйл ажиллагааг таслан зогсоох, залуу хүнийхээ хувьд зөв замаар явах эрмэлзэл үгүй бололтой. Аймгийн Аудитын газраас Ховд их сургуулийн үйл ажиллагааны үр дүнд хийсэн гүйцэтгэлийн аудитаар Ж.Янжмаа, Г.Жаргал нартай холбогдол бүхий 591,3 сая төгрөгийн зөрчил байгааг илрүүлжээ. Мөн аудитаар тогтоосон төлбөрийн актын жагсаалтад Ж.Янжмаа, Г.Жаргал нар хувьдаа завшсан байж болзошгүй 53,9 сая төгрөгийн төлбөр зөрчил гарчээ. Хууль бус үйл ажиллагаа нь илчлэгдээд, баригдчихвий гэсэндээ нэг л өдөр Ж.Янжмаа салах ёс хийлгүйгээр, дотор нь ажиллагсад нь ч мэдэж амжаагүй байхад яваад өгч. Хулгай хийгээгүй л юм бол хүний ёсоор ажлаа гүйцэд хүлээлгэж өгөөд явж болноо доо. Чоно борооноор гэгчээр сүүлээ хавчаад зугтсан нь энэ байж. Нийтлэлийн дараагийн хэсгүүдэд Ховд их сургуулийг хоосруулсны учиг тайлагдана.

 

Удирдах зөвлөл чадамжгүйгээс эргэлтийн хөрөнгийн нөөц буурчээ

Ховд их сургууль нь БСШУЯ-ны харьяа бие даасан төрийн өмчийн их сургуулийн статустайгаар салбар нэг, бүрэлдэхүүн гурван сургуультайгаар нийт 260 гаруй багш ажиллагсадтай, 3500 орчим оюутан суралцагчидтайгаар 9 аймаг, Улаанбаатар хотоос элсэлт авч дээд боловсролын үйлчилгээг иргэдэд хүргэн ажилладаг.

Ховд аймгийн Аудитын газар 2015 оны нэгдүгээр сард хийсэн аудитаа Ховд их сургуулийн 2013-2014 оны үйл ажиллагааны тайлан, гэрээний биелэлт, 2013-2015 оны батлагдсан төсөв төлөвлөгөө, 2013-2014 оны санхүүгийн болон үйл ажиллагааны баримт материал, тайлан тэнцэл, холбогдох бусад материалуудад тулгуурлан гүйцэтгэжээ. Ж. Янжмааг захирлаар ажиллах хугацаанд хоёр удаагийн аудит хийсэн байна.

Мөн 2013 онд үйл ажиллагааны болон санхүүгийн тайлан, анхан шатны баримтууд бусад нотлох материалд тулгуурлан аудит хийсэн байна. Аудитын явцад хоёр сургуульд саналын хайрцаг ажиллуулахад хоёр санал ирж, 130 хүнээс нэргүй хуудсаар санал асуулга авч, 25 орчим хүнтэй ярилцлага хийх зэргээр нийт ажилчдын 64,1 хувийг хамруулж, аудитын тайлан, дүгнэлтэд ашиглажээ. Санал асуулгад оролцогчид төсвийн зарцуулалтыг ил тод болгох, зарцуулалтын тайланг улирал бүр тайлагнах, ерөнхий нягтлан бодогч нь эдийн засаг, хөгжил, хангамж үйлчилгээ хариуцсан дэд захирал хийдэг нь хуульд нийцэхгүй байна, орон тоо бүтэц тохиромжгүй үндэслэлгүй нэмэгддэг, хичээлийн хоёрдугаар байрны засвар, эко байшин барих, Ардчилсан хувьсгалын 25 жилийн ойг тодорхой төсөв батлуулалгүйгээр хийсэн, ХоИС-ийн захирал асан н.Ванчинхүүгийн номын сан барихаар хуримтлуулж үлдээсэн 1,5 тэрбум төгрөгийг үргүй зарцуулсан, тухайн оны төсвийн төлөвлөгөөг батлахдаа багш ажилчид, салбар сургуулиуд, эрдмийн зөвлөлийн санал авалгүйгээр удирдах зөвлөл шууд баталсан гээд олон асуудлыг гаргаж ирсэн байна. Түүнчлэн захирал асан Ж.Янжмаа сургуулийн бус ажлаар Франц улс руу явсан, Улаанбаатар хот руу байнга явдаг, элсэгчдийн мэдлэгийн түвшин муу байгаа нь босго оноонд хүрээгүй элсэгчид орж байгааг шалгаж өгөхийг хүссэн. Нийт санал асуулгад оролцогчдын 56 хувь нь сургуулийн үйл ажиллагаа, төсвийн зарцуулалт хуулийн хүрээнд хэрэгжихгүй байгаа гэж үзсэн бол, 26 хувь нь мэдэхгүй, 18 хувь нь боломжийн гэсэн үнэлгээ өгчээ. Эндээс Ж.Янжмаа тус сургуулийг хэрхэн удирдаж байсан нь харагдаж байна.

Удирдах зөвлөлөөр баталсан 2013, 2014 оны төсвийг аудитаар хянахад алдагдалтай баталсанаар барахгүй тооцооллын алдаа ч илэрсэн байна. Тухайлбал, 2013 оны төсвийг авч үзвэл бүрэлдэхүүн гурван сургууль 395,1 сая төгрөгийн ашигтай, Баян-Өлгийн салбар сургууль 52 сая, төв сургууль 660,7 сая төгрөгийн алдагдалтай ажиллахаар баталжээ. Түүнчлэн төсвийн тухай хуулийн 6 дугаар зүйлийн 6.2.3 дахь заалт огт хэрэгжээгүй. 2013 онд тус сургуулийн цалингийн сан нь нийт орлогын 57.8 хувийг эзлэхээр батлагдсан байхад зарцуулалт нь 76,1 хувь, 2014 онд нийт орлогын 54.4 хувийг эзлэхээр батлагдсан ч зарцуулалт нь 71,9 хувийг эзэлж байгаа нь удирдах зөвлөлөөр батлуулсан төсөв бодит бус байсныг харуулах нэг баримт болж байгаа юм. Аудитын хугацаанд нийт 986 оюутан, багш ажиллагсдаас сургалтын төлбөрийн хэмжээг бодитой тогтоосон эсэхэд санал асуулга авахад 28 хувь нь тийм, 42 хувь нь үгүй, 30 хувь нь мэдэхгүй гэж хариулсан. Мөн сургалтын төлбөрөөс гадуур хууль бус төлбөр хураамж авдаг эсэх талаар санал асуулга авсан дүнгийн нэгтгэлээс үзэхэд 27 хувь нь тийм, 23 хувь нь мэдэхгүй гэж хариулсан байна. Сүүлийн гурван жилд сургалтын төлбөр дунджаар 16,6 хувиар нэмэгдсэн ч бодитоор судалгаа тооцоо хийж үзээгүй байна. 2015-2016 оны хичээлийн жилийн сургалтын төлбөрийг нэмэгдүүлсэн боловч сургуулийн УЗ-ийн шийдвэр, тогтоол гаргаагүй байхад орлогыг төвлөрүүлжээ.

 

Оюутнуудаа мөлжжээ

Сургуулийн удирдах зөвлөлийн 2010 оны есдүгээр сарын 03-ны өдрийн 8 дугаар тогтоолын 7 дугаар хавсралтад суралцагчдад сургалтын үндсэн үйлчилгээнээс гадна үзүүлэх үйлчилгээний хураамжийн орлогыг 17 нэр төрлөөр баталсан боловч 2013 оноос хойшхи УЗ-ийн хурлаар сургалтын болон дотуур байрны төлбөр, дахин болон нөхөн шалгалтын төлбөрийг өөрчилж, бусад орлогын хураамжид өөрчлөлт оруулаагүй байхад зарим төрлийн орлогыг дур мэдэн нэмэгдүүлж төлбөр хураамж авчээ. Тухайлбал, сургалтын төрийн сангийн баримт бүрдүүлэхэд нэг оюутнаас 19 мянган төгрөг авахаар батлагдсаныг 25 мянга болгож, дотуур байрны төлбөрийг УЗ-ийн шийдвэргүйгээр 45-50 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлж 14385,0 мянган төгрөг, шинээр элссэн нэг оюутнаас бүртгэлийн хураамж 50,0 мянган төгрөг авч байсныг дахин нэмэгдүүлж 200,0 мянган төгрөгөөр тооцон авч 37050,0 мянган төгрөгийн шийдвэргүй орлого авсныг аудит илрүүлж, буцаан төлүүлэхээр (оюутнуудын төлбөрийн тооцоонд суутгах) аудитын дүгнэлтэд гарсан ч энэ асуудал хэрхэн шийдэгдсэн нь одоо ч тодорхойгүй байна. Сургуулийн орлогын бүрдүүлэлтэд бүртгэлээр тавих хяналтын систем огт байхгүй бөгөөд үнэт цаас болох дахин нөхөн шалгалтын хуудсыг бүрэлдэхүүн сургуулийн нарийн бичгээр дамжуулан олгодог, олгохдоо оны эхнээс эхлэн дугаарладаггүй, тамга тэмдэг дарж баталгаажуулаагүй нь Нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хуулийн холбогдох заалтыг зөрчжээ. 37 жилийн түүхтэй, баруун бүсийн дээд боловсролтой боловсон хүчин бэлтгэдэг сургууль атал нягтлан бодох бүртгэлийн чиглэлээр боловсон хүчин бэлтгэж байж өөрсдөө иймэрхүү хариуцлагагүй хяналтгүй үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь ноцтой зөрчил гэж харахаар байна. Олон жишээ баримтуудаас харахад Ховд их сургууль дээр хэрэгжих ёстой холбогдох хуулиуд хэрэгждэггүй, удирдах зөвлөл нь үүн дээр огтхон ч анхаарал тавилгүй явж ирсний уршгаар сүүлийн гурван жилд хууль бус үйл ажиллагаа “гаарчээ”. Удирдах зөвлөлийг бүрдүүлэхдээ ашиг сонирхлын зөрчлөөс ангид байх, хяналтын тогтолцоог бүрэн утгаар нь хэрэгжүүлэх бүрэлдэхүүнийг сонгох учиртай. Гэтэл удаа дараагийн аудитын дүгнэлт албан шаардлагыг удирдах зөвлөлийн дарга биелүүлдэггүй, албан тоотыг хэрэгжүүлдэггүй нь хатуухан хэлэхэд тус сургуулийн санхүүгийн зарцуулалтад УЗ-ийн гишүүд ямар нэгэн байдлаар холбогдсон байх гэсэн хардлага төрж байгаа юм.

 

Дотоод хяналтгүй ХИС

Тус сургуулийн мөнгөн хөрөнгийн үлдэгдэл жил бүр буурч байсан нь аудитын дүгнэлтээр нотлогдож байгаа. Тухайлбал, 2013 онд 4265,5 сая, 2014 онд 4365,8 сая, 2015 оны эхний хагас жилийн байдлаар 2763,1 сая төгрөгийн мөнгөн зарлагын гүйлгээ гаргаж, 2013 оны эцэст 1951,9 сая, 2014 оны эцэст 1723,6 сая төгрөг, 2015 оны 10-р сарын 31-ны байдлаар 471,9 сая төгрөгийн үлдэгдэлтэй болж, мөнгөн хөрөнгө нь 1251,7 сая төгрөгөөр буурчээ.

2013 оны үйл ажиллагаанд хийгдсэн аудитаар санхүүгийн төлбөрийн даалгаварт дардас дарж гүйлгээ хийсэн, багш нарт шагналын мөнгө давхардуулан олгосон, тээврийн хөлс гэж шилжүүлж аваад тооцоо бодуулаагүй, анхан шатны баримтгүй гүйлгээ хийсэн, төслийн үр дүнг нэг бүрчлэн бодитойгоор үнэлүүлж, дүгнүүлээгүй, хөрөнгө, бараа материалыг орлогод аваагүй, хөрөнгийн үргүй зардал гаргасан, байгууллагуудын хоорондын тооцоо зөрүүтэй тооцсон зэрэг шалтгаантай нийт 1269,2 сая төгрөгийн төлбөр зөрчил илэрсэн ба 25,7 сая төгрөгийн төлбөр, 1240,5 сая төгрөгийн албан шаардлага бичигдсэний мөрөөр ямар нэгэн арга хэмжээ авагдаагүй явсаар өнөөдрийг хүрээд байна.

Мөн уг сургууль нягтлан бодох бүртгэлийн чиглэлээр боловсон хүчин бэлтгэдэг мөртлөө наад захын баримтуудаа бүрдүүлж, санхүүгээ тайлагнаж чаддаггүй нь олон баримтаар баталгаажиж байна. Алдаа дутагдлуудын гол эх үүсвэр нь Нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хуулийн 7.4, 7.5, 7.6, 7.7, 9.1, 19.1.3, 19.1.4, 19.1.5 дэх заалтуудыг зөрчсөнд байгаа юм. Тэдгээрээс дурдвал 2014 онд 618 ширхэг шаардах хуудас бичсэнээс 95,9 хувь буюу 593 ширхэг нь иж бүрэн гарын үсгээр баталгаажаагүй байхад хөрөнгө зарлагадсан, шатахууны тооцоо бодоогүй, замын хуудас бичээгүй, харилцахаас шатахуунд зарцуулсан зардал зөрүүтэй, машины сэлбэг хэрэгсэл худалдан авахдаа норм, нормативийн дүгнэлтгүй, техникийн комиссын дүгнэлт гаргаагүй, сургуулийн засварын материалд 3,3 тонн чанарын шаардлага хангахгүй будаг худалдан авсан нь төсвийн үр өгөөжийг бууруулсан, бараа материал, үндсэн хөрөнгийн тайлан гаргаагүй, баталгаажуулсан тайлан байхгүй, хөрөнгийн дэлгэрэнгүй бүртгэл хөтлөөгүй, складын бүртгэлгүй, эмх цэгцгүй гэх мэт маш олон алдаа дутагдлууд байна. Мөн томилолтоор явсан замын зардлын баримт бүрдүүлээгүй, дескотопны үнэ болох 9375,0 мянган төгрөгийн хөрөнгө шилжүүлсэн ч үндсэн хөрөнгөд орлого аваагүйгээс дүгнэвэл НББ-ийн тухай хууль Ховд их сургууль дээр сүүлийн гурван жилд хэрэгжээгүйн нэг баталгаа юм.

 

Хөрөнгө оруулалт нэртэй “луйврууд”

Ж.Янжмаа сургуулийн захирлаар томилогдсон цагаасаа эхлэн худалдан авах ажиллагааг бодитой төлөвлөхгүйгээр, олон нийтэд ил тод бус, цөөн хэдэн иргэн аж ахуй нэгжтэй шууд гэрээ байгуулах замаар асуудлыг шийдэн, хөрөнгийн үр өгөөжийг бууруулж, төрийн болон орон нутгийн хөрөнгөөр бараа ажил үйлчилгээ худалдан авах тухай хуулийг удаа дараа зөрчсөөр иржээ.

Тодруулбал Ховд их сургууль 2013 онд нийт 521,9 сая төгрөгийн 24 багц ажил, 2014 онд 577,6 сая төгрөгийн 8 багц ажил, 2015 онд 90,0 сая төгрөгийн 1 багц ажлын хөрөнгө оруулалтыг тус тус хийсэн. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 3, ОНХС-ийн эх үүсвэрээр 2, өөрийн орлогын эх үүсвэрээр 28 ажлын гүйцэтгэсэн ч Засгийн газрын 2013 оны 68 дугаар тогтоолыг мөрдөхгүйгээр босго үнээс давсан 14 ажилд шууд гэрээ байгуулж, худалдан авалт хийжээ.

Тэрчлэн улсын төсвийн хөрөнгөөр нэг, хоёрдугаар дотуур байрны гадна пасад, цонх, хаалгыг солих ажлын зураг төсвийг ББМЗЗТ ХХК-аар хийлгэсэн боловч тендер зарлахдаа ажлын тоо хэмжээг өөрчилж, сантехникийн засвар болгосон, дотуур байрны засварын ажилд нээлттэй тендер шалгаруулалт зарласан боловч санхүүгийн тайлан ирүүлээгүй Биг монголиа билдинг ХХК-д гэрээ байгуулах эрхийг олгож, ТБОНӨХБАҮХАТ хуулийн 15.3.2-дахь заалтыг ноцтой зөрчсөнөөс гадна улсын хөрөнгө оруулалтаар хийгдсэн засварын ажлыг орлогод авч капиталжуулаагүй байна. Мөн дотуур байрны гадна фасад болон цонх солих ажил нь тус компанитай концессийн гэрээ байгуулж, 180.0 сая төгрөгний санхүүжилтийг 100 хувь урьдчилан олгох замаар явагдсан бөгөөд энэ ажил нь концессын тухай хуулийн 8.1 заасан концессын зүйлийн жагсаалтад ороогүй, нээлттэй тендер шалгаруулалтын аргаар явагдах ёстой ажил байсан байна. Ийнхүү удаа дараа хуулиас бүдүүлгээр зугатаж, бултах замаар хуйвалдан санхүүжилт авч байгаа компани нь ямар хүний эзэмшил болохыг ч судлах хэрэгтэй. Эх сурвалжийн мэдээллээр бол энэ нь Ш.Адьшаатай холбоотой компани юм байна.  Ховд их сургуулийн оюутны хоёр дотуур байранд 580 гаруй оюутан амьдардаг. Байранд Увс, Баян-Өлгий, Баянхонгор, Говь-Алтай, Завхан, Хөвсгөлөөс элссэн оюутнууд ихэвчлэн амьдардаг ч тэр бүр сэтгэл хангалуун байдаггүй гэнэ. Дотуур байранд бусад аймаг, хот, гадаадын оюутнууд 296,6 мянган төгрөгийн төлбөртэйгээр амьдардаг ч дулаан, тохитой амьдрах орчин хангагдаагүй байрыг шилдэг оюутны байр болгосон нь бодит байдалд нийцэхгүй. Шилдэг дотуур байр бол зүгээр л ШОУ.

Мөн ондоо аймгийн ОНХС, БСШУЯ-ны төсөл хөтөлбөрүүдээр хийгдсэн 900 гаруй сая төгрөгийн өртөг бүхий худалдан авах ажиллагаанууд холбогдох хуулиудыг зөрчсөн. 2014 онд шийдвэрлэгдсэн эко байшингийн 69,0 сая, бахархлын танхим байгуулах 24,9 сая, инноваци технологи инкубатор төвийн тоног төхөөрөмж нийлүүлэх 79,5 сая төгрөг, гумины бордооны үйлдвэр байгуулах 63,6 сая төгрөгийн ажлуудыг Засгийн газрын 2013 оны 68 дугаар тогтоолыг зөрчиж,  шууд гэрээ байгуулан гүйцэтгүүлсэн. Худалдан авах ажиллагааг зарлахдаа орон нутгийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд, вэб сайтуудад тендерийн урилгыг байршуулаагүй. Захирлын үүрэг гүйцэтгэгч Ж.Янжмаа өөрөө өөрийгөө үнэлгээний хорооны даргаар томилон ажилласан, тэр ч байтугай Ж.Янжмаа 2013 онд томилогдон ирмэгц сургуулийн захирлаар ажиллаж байгаа мөрт өөрөө биеийн тамирын талбайн гүйцэтгэлийн ажлын нийтлүүлэгч болж 69.4 сая төгрөгийн ханган нийлүүлэлтийг өөрийн нэр дээр авч, гэрээ байгуулалгүйгээр гүйцэтгэсэн зэрэг нь “Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай” хуулийг зөрчсөн, үнэлгээний хороо хуулийн дагуу хуралдаж тендерүүдийг үнэлээгүй, ашиг сонирхлын мэдүүлгээ бүрэн гаргаагүй зэрэг дутагдлууд гаргажээ. 2013 онд л гэхэд 162.6 сая төгрөгийн өртөг бүхий 6 төрлийн худалдан авах ажиллагаа ямар ч гэрээ байгуулагдалгүй, хувь хүмүүстэй тохироо хийх замаар, хууль журмыг ноцтой зөрчиж явагджээ. .

Эко байшингийн ажлын тендерт “барилгын тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуй нэгжийг оролцуулна“ гэж заачихаад барилгын тусгай зөвшөөрөлгүй “Очирбуян өргөө” ХХК-аар гүйцэтгүүлсэн нь ТБОНӨХБАҮХАТ хуулийн 27.4 дэх заалтыг зөрчсөн. Мөн үйлдвэрүүдийг худалдан авахдаа шууд гэрээ байгуулсан бөгөөд “Ар сайн хүрхэрээ” ХХК-тай гэрээлэн эхний санхүүжилт 48 сая төгрөгийн төлбөрийг тухайн компанид шилжүүлээд, үлдэгдэл 29,8 сая төгрөгийг Ж.Янжмаагийн хувийн дансанд бэлнээр шилжүүлсэн,  явган зам байгуулах ажлын цементийг сургуулийн хөрөнгөөр авч өгчихөөд Панцас ХХК-д давхардуулан 2,7 сая төгрөгийг олгож, хийгээгүй ажлыг хийсэн мэтээр санхүүжилт өгсөн, Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтээр 2014 онд БСШУЯ-наас ирсэн нийт 371,0 сая төгрөгийн тоног төхөөрөмжүүдээс 41,4 сая төгрөгийн тоног төхөөрөмж одоог хүртэл ирээгүй, инноваци технологи инкубатор төвийн тоног төхөөрөмжийг огт ашиглахгүй складад хадгалж үхмэл хөрөнгө болгосон, төмснөөс цардуул гаргаж чипс үйлдвэрлэх, чацаргана боловсруулах, чацарганы тос савлах, цэвэр ус үйлдвэрлэх шугамуудыг суурилуулсан боловч одоог хүртэл ашиглаагүй, гумины бордооны үйлдвэр байгуулахаар ОНХС-ийн хөрөнгө оруулалтаар 63,6 сая төгрөгийн тоног төхөөрөмжийн худалдан авсан боловч хэдий хэмжээний бордоо зах зээлд нийлүүлсэн нь тодорхой бус 125,0 мянган төгрөгийн борлуулалтыг бүтэн жилийн хугацаанд хийсэн нь хөрөнгө оруулалтыг үр ашиггүй зүйлд зарцуулсныг илтгэж байна. Маш их хэмжээний өртгөөр байгуулсан үйлдвэр өнөөдөр хэнд ч хэрэггүй зүйл болон хувирсан нь цаагуураа хэн нэгний “шахааны бизнес” байх вий гэсэн хар төрж байгаа юм.

2009 онд удирдах зөвлөлөөр батлуулан сургуулийн номын сангийн барилга бариулахаар зураг төсвийг нь Гандарис орд ХХК-аар 33,2 сая төгрөгөөр хийлгэсэн ба өмнө нь ажиллаж байсан захирлын удирдлагаар үүнд зориулж 1.5 тэрбум төгрөгийг хуримтлуулаад байтал, 2013 онд захирал болон удирдах зөвлөл нь солигдмогц уг ажлыг төсвийн хөрөнгөөр хийлгэнэ хэмээн төлөвлөлтийг өөрчилсөн, тэгсэн мөртлөө хөрөнгийг нь төсөвт суулгаагүй, харин хуримтлуулсан мөнгийг нь үрж дуусгажээ.  Мөн 2014 онд багш, ажилчдын орон сууц барихаар Сэнзо констрашн ХХК-аар 27,5 сая төгрөгөөр зураг төсвийг нь хийлгүүлж, геологи хайгуулын ажлыг Хан хошууд ХХК-аар 4 сая төгрөгөөр хийлгэсэн ч хөрөнгө оруулалтын асуудлыг шийдээгүй байж төлөвлөсөн нь учир дутагдалтай зүйл болсон байна. Олон төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн ч мэдээллийн системийн програм хангамжгүйгээс төгсөгчид төгсөлтийн дараах тойрох хуудас зуруулахдаа 25 албан тушаалтныг дамждаг гэнэ. 1,2 тэрбум төгрөгийг сох дутаахдаа ядаж сургуулийнхаа програм хангамжийг сайжруулахад бага ч болов мөнгө зарцуулчих сэтгэл байгаагүй бололтой. Тэгсэн атлаа Ж. Янжмаа захирал маань нэгэн хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа “би бүх асуудлыг боломж гэж хардаг болохоос шантардаггүй” гэсэн байдаг. Үнэхээр тэр ямар ч асуудлаас айдаггүй хатан зоригтон бололтой. Хатан зоригтон маань мэдээллийн мөнгө үрж зарахдаа л гаргууд болохоос үр өгөөж гаргахдаа тун таарухан нь бас тоогүй.

Эдгээр бүх асуудал зөвхөн Ж.Янжмаагийн толгой мэдэн хийсэн хууль бус ажиллагаа биш Ховд их сургуулийн Удирдах зөвлөлийн дарга, Ардчилсан намын “дээгүүр толгойт” гэгдэх Бөхчулууны Пүрэвдорж, санхүүгийн албаны дарга Г.Жаргал нартай зайлшгүй холбоотой хэрэг гэдэг нь аудитын дүгнэлт баримтаас нотлогдож байгаа юм.

37 жилийн түүхэн замналтай, 1,8 тэрбум төгрөгийн нөөц хөрөнгөтэй байсан сургууль шамшигдуулагчдын халдлагад өртөөд, гуравхан жилийн дотор данс нь цайгаад үлдлээ. Төсвийн хөрөнгийг үргүй зүйлд зарцуулах, гарын салаагаар урсгах энэ ажилд анхнаасаа мэргэшчихсэн байсан юмуу гэмээр дүр зураг аудитын шалгалтын дүгнэлтээс тодоос тод харагдаж, халаглах сэтгэл төрж байна. Эдгээр дурдсан баримтууд бол наад захын асуудал. Энэ их асуудлын цаана ганц Ж.Янжмаа дангаараа байна гэдэгт ч итгэх боломжгүй. Түүний ард Ардчилсан намын “дээгүүр толгойт” гэгдэх Бөхчулууны Пүрэвдорж, хууль бус үйл ажиллагааных нь халхавч санхүүгийн албаны дарга Г.Жаргал мэтийнхэн байгаа нь олон баримтаар бэлхнээ нотлогдоно. Ж. Янжмааг олж ирсэн, томилсон дарга даамлууд өнөөдөр бид мэдэхгүй гээд мэлзээд суухыг хэн ч үгүйсгэхгүй. Порбес сэтгүүлийн нүүрийг чимж, од болоод байсан эмэгтэй Ховд их сургуулийг хоосруулаад алга болно гэж хэн санахав. Зайсанд тансаг зэрэглэлийн хаус бариулж, үнэтэй тансаг машин, насаараа идэх хөрөнгөө “хөдөөгийн” их сургуулиас босгоод авчихсан “АЗИЙН ШИЛДЭГ УДИРДАГЧ ЭМЭГТЭЙ” маань хөлгийн жолоогоо тив алгасан залаад одохыг хэн ч үгүйсгэхгүй.

Г.Амир

Нээлттэй нийгэм форумын дэмжлэгээр Ховд аймгийн нутаг дахь Хөшөөтийн уурхайд ашигт малтмал ашиглах тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж, олборлох, боловсруулах худалдан борлуулах үйл ажиллагаа явуулж буй Мо Эн Ко компани болон Ховд аймгийн Засаг даргын хооронд байгуулагдсан хамтын ажиллагааны гэрээний хэрэгжилтийн байдалд хийсэн хяналт үнэлгээний үр дүнд тулгуурлан, энэхүү зөвлөмжийг боловсруулав. 

Нэг: Зөвлөмж боловсруулах болсон тухай товч таниулга

Зорилго: Хамтран ажиллах гэрээг хэрэгжүүлэхэд мэргэжлийн байгууллага болон орон нутгийн иргэдийн оролцоо ямар байгааг,  түүнчлэн гэрээний заалтуудын хэрэгжилтийн явцыг судлах, үр дүнг нь үнэлэх

Эрсдэлт хүчин зүйлүүд байгаа эсэхийг судлаж, илрүүлэх

Хөндлөнгийн болон олон нийтийн хяналтын тогтолцоог бий болгох боломжийг бүрдүүлэх,

Судалгааны үр дүнд тулгуурласан цогц зөвлөмж боловсруулан гаргаж, холбогдох нөлөөллийн үйл ажиллагааг явуулах 

Тайлбар:  Ховд аймаг болон МоЭнКо компаний хоорондох хамтын ажиллагааны гэрээний хэрэгжилтийн байдалд хийсэн хяналт, үнэлгээний ажил нь 2015 оны 8 сараас 2016 оны 2 сарыг дуустал явагдсан бөгөөд төслийн баг эн тэргүүнд авч үзэх ёстой гэрээний гол гол заалтуудыг фокуслан /онцлон сонгож/ авч, тэдгээрийн хэрэгжилтийн байдал, нөлөөлж буй хүчин зүйлүүдийн талаар иж бүрэн судалгаа, дүн шинжилгээ хийсний эцэст дараах дүгнэлт зөвлөмжийг санал болгохыг чухалчилсан болно.  

Хоёр: Хийгдсэн судалгаа, хяналт үнэлгээний үр дүнд үндэслэн зөвлөх нь

Гэрээний /7.11-д/ /Төслийн хэрэгжилт болон явцын мэдээллийг орон нутгийн төр захиргааны байгууллага, орон нутгийн иргэдэд цаг тухайд нь өгч хамтарч ажиллана/ гэж заасантай холбоотойгоор МоЭнКо ХХК-аас үйл ажиллагааны төлөвлөгөөний биелэлтийн тухай товч мэдээллийг сар, улирлаар /А3 хэмжээний/ аймгийн Засаг даргын орлогч /ажлын хэсгийн ахлагч/,  Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын ажлын албанд ирүүлдэг ч, холбогдох цөөн албан тушаалтнууд  уг мэдээлэлтэй танилцахаас хэтэрдэггүй, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр тухай бүр мэдээлдэггүй. Мөн Ховд аймгийн албан ёсны вэб сайт болох www.khovd.gov.mn сайтад байршуулж хэвшээгүй байгаагаас холбогдох бусад байгууллага, газар түүнчлэн иргэд олон нийт энэ тухай мэдэх, боломжгүй байна. Тиймээс гэрээний хэрэгжилтийн явцын тухай мэдээллийг тухай бүрд нь орон нутгийн мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулж, нийтэд мэдээлж байх нь чухал байна.  Мөн гэрээний /7.12/ /Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын тайланг хагас, бүтэн жилээр гаргаж, нийтэд мэдээлнэ/ гэсэн нь хэрэгжихгүй, хэрэгжих боломжгүй явж ирсэн байна. Цаашид үүнийг  хэрэгжүүлэх талаар тодорхой шийдэлд хүрэх хамтын чармайлт зайлшгүй шаардагдаж байгааг анхааран үзэх нь зөв  гэж үзэв.

Гэрээний /14.2/. /Тухайн төслийг хэрэгжүүлэх явцад нийлүүлэх шаардлагатай бараа, ажил үйлчилгээний 50-аас доошгүй хувийг орон нутгийн аж ахуйн нэгж, иргэдээс нийлүүлж, гүйцэтгүүлэх/

Гэрээний /14.3/ /Төслийн хүрээнд ажиллах нийт Монгол ажилчдын 70-аас доошгүй хувийг Ховд аймгийн иргэдээс бүрдүүлэх/  гэсэн заалтуудыг авч үзвэл тодорхой түвшинд хэрэгжиж ирсэн ч Ховд аймгийн талаас зохицуулалт хангалтгүй байна. Тухайлбал энэхүү заалтын хүрээнд явагдах худалдан авалтын үйл ажиллагааг зөвхөн компаний тал дангаар хариуцан зохион байгуулдаг бөгөөд Ховд аймгийн талаас уг ажиллагаа хэрхэн явагдаж байгааг ажиглах, хяналт, тавих, бүртгэж тооцох талаар ямар нэг зохион байгуулалт хийгдэлгүй явж ирсэн байна. Үүний улмаас энэ талаар бодитой мэдээлэл авах боломж хомс байна. Цаашид энэ заалтын хэрэгжилтийг үнэн зөв дүгнэх боломжийг бий болгохын тулд Ховд аймгийн талаас бүртгэж тооцох систем бий болгож, мэдээллийн сан бүрдүүлэн, хяналт тавих боломжоор хангах шаардлагатай байна. 

Гэрээний /14.4/. /Тээврийн хэрэгслүүд нь тээвэрлэлтийн нөхцөлд тохирсон, техникийн чанарын баталгаатай бөгөөд орон нутгийн тээвэрчдийн төлөөллийг оролцуулсан, Ховд аймгийн албан ѐсны бүртгэлтэй аж ахуйн нэгж, тээврийн байгууллагаар тээвэрлэлтийн ажлын 50,0 -иас доошгүй хувийг гүйцэтгүүлэх/ гэсэн заалтын тухайд компаниас өгсөн мэдээллийг үндэслэн бидний судлаж үзсэнээр экспортонд гаргах нүүрсний тээвэрлэлтийн ихэнхийг орон нутгийн тээвэрчид гүйцэтгэсэн сайшаалтай. Гэвч аймгийн тал энэ талын мэдээллийн сан бүрдүүлсэн эсэх нь тодорхойгүй байна.  

Аймгийн мэргэжлийн хяналтын газраас 2015 оны 5-р сарын 06-17-ны хооронд Хөшөөтийн уурхайд хийгдсэн шалтгалтаар: 2009 онд Хөшөөтийн уурхайн техник, эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулахдаа жил тутам 1,5-8 сая тонн нүүрс олборлохоор тооцоо хийгдсэн боловч уг ТЭЗҮ нь уурхайн бодит нөхцөл байдалтай нийцэхгүй, тусгагдсан хүчин чадлаараа ажиллахгүй байгаагаас гадна төслийн хүчин чадал, үйлдвэрлэлийн техник технологид өөрчлөлт орсон, ТЭЗҮ батлагдаад таван жил өнгөрсөн ч нэмэлт тодотгол хийгдээгүй нь Эрдэс баялаг эрчим хүчний сайдын 2012 оны 04-р сарын 17-ны өдрийн 074 дүгээр тушаалын хавсралт “Ашигт малтмалын баялгийн урьдчилсан үнэлгээ, ашигт малтмалын ордын нөөцийг ашиглах боломжийн урьдчилсан үнэлгээ, уул уурхайн төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэлд тавигдах үндсэн шаардлагууд ба техник, эдийн засгийн үндэслэл хүлээн авах журам”-ын 7.3 дахь заалтыг зөрчсөн гэсэн улсын байцаагчийн дүгнэлт гарч шаардлага хүргүүлсэн. Уг шаардлагын дагуу компани ТЭЗҮ-ийг шинэчлэн боловсруулсан тухай мэдээлэл ирүүлсэн ч уг баримт бичгийн хувь аймгийн ИТХ, ЗДТГ-ын ажил хариуцсан хүмүүст байхгүй байна.

Хамтран ажиллах гэрээг анх удаа болон шинэчилж байгуулахдаа аймгийг төлөөлсөн ажлын хэсгийн зүгээс уурхайн нөөцийн үнэлгээ, ТЭЗҮ, борлуулалтын төлөвлөгөө, тооцоо зэргийг сайтар судалж, хянаж үзсэн эсэх нь эргэлзээтэй байна. Тодруулбал гэрээнд хэрэгжих боломжтой хэмээн тусгагдсан зарим заалтууд өнөөдөр хэрэгжих үндэслэлгүй болж хувирснаар тайлбарлаж болно. 

ИТХ-аас батлагдсан бодлогын баримт бичиг, тэрчлэн гэрээний /14.6/ –д зааснаар /2014 онд экспортлосон нүүрсний хэмжээ 100 мянган тонн болмогц, 1 тонн тутмаас 0.6 ам доллар, экспорт эхэлснээс хойш 9 сар өнгөрмөгц экспортын хэмжээ сар тутам 100 мянган тонноос давсан нөхцөлд 1 тонн тутмаас 1.0 ам долларыг тус санд төвлөрүүлнэ/, мөн /14.7/. /2015 онд “Ховд хөшөөт хөгжил санд 1.0 тэрбум төгрөгийг төвлөрүүлэх ба экспортын хэмжээ 500.0 мянган тонн хүрсэн нөхцөлд 500.0 сая төгрөгийг, 1.0 сая тоннд хүрсэн нөхцөлд мөн 500.0 сая төгрөгийг төвлөрүүлнэ/ гэж заасан. Гэвч бодит байдалтай харьцуулахад энэ нь дэндүү хийсвэр тооцоо болж таарч байна.

Учир нь амьдрал дээрээ МоЭнКо компани 2014 оны 9 сараас эхлэн 2015 оны 11 сарыг хүртэлх хугацаанд нийтдээ 341,995 тонн нүүрсийг л экспортлосон. Үүнийгээ зах зээлийн нөхцөл байдлаас болсон гэж тайлбарлаж байгаа ч борлуулалтыг төлөвлөхдөө эрсдлийг нь ийм хол зөрүүтэй тооцоолно гэхэд итгэмээргүй байгаа юм. Үүнээс шалтгаалаад Ховд аймгийн хувьд гэрээний дагуу Хөшөөтийн уурхайн олборлолт ашиглалтаас орж ирэх хөрөнгө мөнгийг хуримтлуулж, хувиарлан зарцуулах ажлыг зохицуулах үүрэг бүхий Хөшөөт хөгжил санд 2014, 2015 онд ердөө л 329.0 сая төгрөгийг төвлөрүүлэх тооцоо гарсан. Гэрээнд тусгагдсан урьдчилсан тооцооллоор гэрээний /14.6/ дахь заалтын дагуу  дор хаяж 600.0-700.0 мянган тонн нүүрс экспортлож, 1.0 тэрбумаас доошгүй төгрөгийг, /14.7/ дахь заалтын дагуу дор хаяж 500.0 мянган тонноос доошгүй нүүрс экспортлож, 500.0 сая төгрөгийг, нийтдээ хамгийн багаар бодоход 1.5 тэрбум төгрөгийг “Ховд хөшөөт хөгжил” санд төвлөрүүлэх ёстой байгаа юм.

Эндээс харахад хоёр тал гэрээний төслийг боловсруулж, хэлэлцэж, батлахдаа нүүрсний борлуулалт болон түүнээс орон нутагт төвлөрүүлэх хувь ноогдолын тухайд эрсдлийг огт тооцоогүй, эсвэл зориудаар худал тооцоо хийсэн гэхээс өөр аргагүй болж байгаа юм. /Зөрүү нь 80 хувь/

Үүнтэй уялдаад 2016 онд гэрээний хугацаа дуусаж, гэрээг дахин шинэчлэн байгуулах үед тооцооллыг дахин нарийвчлан хийж, хийсвэр биш үндэслэл сайтай бодит тооцоололд тулгуурласан биелэгдэх боломжтой заалтуудыг тусгаж өгөх шаардлагаа гарч ирж байна.

Гэрээг хугацаанаас нь өмнө цуцалж, дахин хэлэлцээр хийхэд ч болохгүй зүйлгүй гэж үзэв. 

Мөн аймгийн МХГ-аас шалгалт хийх үед БОНБНҮ, Байгаль орчны менежмент төлөвлөгөөнд уурхайн хаалтын төлөвлөгөөгүй, дүйцүүлэн нөхөн сэргээлт хийхэд шаардагдах хөрөнгийг тодорхой тусгаагүй бөгөөд тэдгээр нь Засгийн газрын 2013 оны 11 дүгээр сарын 16-ны 374-р тушаалын хавсралт “Байгаль орчны нөлөөллийн үнэлгээний журам”-ын /4.14/ болон /5.12/ заалтуудыu тус тус зөрчсөн гэсэн үнэлэлт авсан ба компани эдгээр зөрчлүүдийн ихэнхийг шаардсан хугацаанд засаж, арилгасан гэсэн мэдээ байгаа. Гэвч бидэнд байгаа мэдээллээр дүйцүүлэн нөхөн сэргээх ажил шаардлагад нийцэхүйцээр, бүрэн хэмжээнд хийгдээгүй аж. Тиймээс байгаль орчны талаар хяналт тавих үүрэг бүхий төрийн байгууллагууд үүнд анхаарлаа хандуулж, 

Гэрээний 14.18-д заасанчлан Ховд аймгийн төв Жаргалант сумын нутаг дэвсгэр дэх “Номингийн уулзвараас Бичигтийн пост” хүртэлх авто замын хоёр талыг замын хашлага, ногоон байгууламж, явган хүний зам бүхий иж бүрэн байдлаар тохижуулах ажлыг Мо Эн Ко компани өөрийн хөрөнгөөр гүйцэтгэх үүргээ биелүүлж, “Ховд - хөшөөт хөгжил” санд 140.0 сая төгрөгийг шилжүүлэн, гүйцэтгэлийн ажлыг “Ховд эрч хүч” орон нутгийн өмчит аж ахуйн тооцоот үйлдвэрийн газраар хийлгэсэн боловч ажлын гүйцэтгэл хангалтгүй болсон зүйл ажиглагдаж байна. Тодруулбал дээрх бүтээн байгуулалтыг хийх ёстой замын урт нь 1300 метр. Гэтэл 550 метрт нь замын хоёр талаар төмөр хашлага хийсэн ба үлдсэн 750 метрт хашлага хийгдээгүй, явган хүний замыг шинэчлэх ажил мөн дутуу дулимаг, ногоон байгууламж хийгдээгүй байдалтай байна. Энэ нь гагцхүү гүйцэтгэгч компаний хариуцлагын асуудал бөгөөд 550 метр замын хоёр талаар хийсэн хагас метр /50 см/ хэрийн өндөртэй хөндий төмөр сараалж бүхий хашлага нь яг ямар ач холбогдолтой зүйл болохыг иргэд, оршин суугчид огт ойлгохгүй байгаа асуудал бий. Түүнчлэн энэ ажилд яг 140.0 сая төгрөг зарцуулах шаардлага байсан уу гэдэг нь эргэлзээтэй. Үйл явцыг судалж үзэхэд компани болон аймгийн төр захиргааны зүгээс үүн дээр ямар нэг тендер сонгон шалгаруулалт явуулалгүйгээр шууд гэрээ байгуулж гүйцэтгэсэн бөгөөд ажлын зураг төсөв, зардлын тооцоо зэргийг цаашид нягтлан судлах шаардлагатай гэж үзэв.

Цаашид энэ мэт ажлуудыг ил тод, сонгон шалгаруулалтын зарчмаар хэрэгжүүлж байх нь зүйтэй гэдгийг зөвлөж байна. 

Дээр өгүүлсэн зүйлүүд болон судалгааны явцад илэрсэн бусад асуудлуудтай холбогдуулж, цаашид дараах зүйлүүдэд анхаарлаа хандуулахыг гэрээг хэрэгжүүлэгч талууд, нэн ялангуя Ховд аймгийн ИТХ, Засаг дарга, түүний Тамгын газар,  холбогдох бусад нөхдөд санал болгож байна.

 

1. 1.Гэрээг анх боловсруулж батлахдаа үндэслэл муутай тооцоо судалгаанд тулгуурласан- /эсвэл зохих баримт материалуудыг судалж үзээгүй, мэргэжлийн хүмүүстэй хамтарч ажиллаагүй байж болох/-ны улмаас амьдрал дээр бүрэн дүүрэн хэрэгжих боломжгүй, бодит байдлаас зөрүүтэй заалтууд тусгагдсаныг нягтлан үзэж, гэрээнд өөрчлөлт оруулах эсэхийг шийдэх
2. 2.12.5. /Хөшөөт төсөл болон Ховд аймгийн хэрэгцээг хангах цахилгаан станцын хэрэгцээ шаардлага, хүчин чадал, байршил, эдийн засгийн үр өгөөж эзргийг Ховд аймгаас томилсон ажлын хэсэгтэй хамтран судалж, цаашдын алхмыг тодорхойлно. Түүнчлэн төслийн үйл ажиллагаанд Ховд аймгийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээ болон эрчим хүчний хангамжийн бусад эх үүсвэрийг ашиглах боломжийг судлана/ гэсэн заалтыг хэрэгжүүлэх алхам хийгдээгүй, байгаад дүгнэлт хийж цаашид хэрхэх талаар олон нийтийн оролцоотойгоор зөвлөлдөж шийдэл гаргах,  
3. 3.Гэрээний 14.1 /Компани нь төсөлд бараа нийлүүлэх, үйлчилгээ үзүүлэх орон нутгийн аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжих, цаашид төслөөс хамааралгүйгээр үйл ажиллагаагаа бие даан явуулах боломжийг нь нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ/ гэсэн заалт байгааг Ховд аймгийн ажлын хэсэг анхааралдаа авч, хэрэгжүүлэх боломж нөхцлийг нь судлан, орон нутагт үр өгөөжтэй ажил болгохын төлөө хүчин зүтгэл  гаргах
4. 5.ТЭЗҮ, ажлын төлөвлөлтүүд, Байгаль орчны үнэлгээ, байгаль хамгаалах төлөвлөгөөний хэрэгжилтэнд хараат бус хөндлөнгийн үнэлгээ хийлгэх .

Нээлттэй нийгэм форум

“Ховдын толь” ТББ. Төслийн баг

Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын үндэсний чуулган болж өндөрлөсний маргааш нь мөн Улаанбаатар хотод Төлсөн авснаа нийтэл /ТАН/ эвсэл болон Байгалийн баялгийн засаглалын хүрээлэнгийн Евроазийн бүсийн сургалт, зөвлөлдөх уулзалт, ТАН эвслийн Евроазийн бүсийн хуралдаан зохион байгууагдав.

Энэ үйл ажилагааг Нээлттэй нийгмийн хүрээлэн, ТАН эвсэл, Байгалийн баялгийн засаглалын хүрээлэнгээс зохион байгуулж, Монгол, Албани, Азарбежан, Украйн, Гүрж, Тажик, Казакстан, Киргиз, ОХУ-уудын төлөөлөгчид оролцсон.

Бүс нутгийнхан юуны өмнө уул уурхай болон олборлох салбарыг ил тод байлгах асуудлаар тус тусын орны Засгийн газрын баримтлаж буй байр суурь, тулгамдсан болон бэрхшээлтэй асуудлуудын талаар танилцуулан санал солилцсон бөгөөд бенефициар өмчлөгч гэж юу болох түүнийг хэрхэн ил тод болгох тэрчлэн уул уурхайн салбар дахь гэрээнүүдийг ил тод нээлттэй болгох, олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачлагын нөлөөллыг нэмэгдүүлж, үр өгөөжийг сайжруулахын тулд хэрхэн ажиллах талаар лекц, мэдээллүүд сонсож, хэлэлцүүлэг өрнүүлэн шийдлийг эрэлхийлсэн юм. Бүсийн чуулганд дээрх орнуудын гол төлөв иргэний нийгмийнхний төлөөллүүд оролцсон бөгөөд Евроазийн орнуудын хувьд иргэний нийгэм Засгийн газраас илүү санаачлагатай ажиллаж, хурдан хөгжиж байгаа талаар ярьцгааж байсан. Ихэнх улсын Засгийн газар энэ асуудал дээр тийм ч уриалагхан биш байдаг тухай оролцогч орнуудын төлөөллүүд мэдэгдэж байв.

Гэсэн ч Стамбулд төвтэй Байгалийн баялгын засаглалын хүрээлэн, Лондонд бүртгэлтэй, Стамбулд төвтэй ТАН эвслийн зүгээс олон улс бүс нутгийн түвшинд олборлох салбарыг нээлттэй болгох, тухайн салбараас ард нийтийн хүртэх ашгийг сайжруулах талаар тууштай үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд цаашид тасралтгүй, эрчимтэй ажиллах тухайгаа танилцуулж байлаа.

Хоёр өдрийн турш ийнхүү номын дуу сонсож, хэлэлцэн зөвлөлдсөний үр дүн Евроазийн бүсийнхэн ямар ч асан бенефициар өмчлөгчийн тухай мэдээллийг олборлох салбарын ил тод байдлын санаачлагын тайланд нэг үзүүлэлт болгон тусган оруулдаг болгох нь зүйтэй гэдэг дээр санал нэгдэж, бүсийн хэмжээнд нөлөөллийн үйл ажилагаа явуулахаар тогтов. Бенефифиар өмчлөгч гэдгийг улс орнуудад зарим талаараа харилцан адилгүй ойлгодог ч үндсэн утга чанар компанийг өмчлөж, эзэмшиж, эцсийн үр өгөөжийг нь хүртдэг мөртлөө ил гарч ирдэггүй далд байдаг этгээдүүд юм. Ийнхүү далд байгаа шалтгаан нь цаанаа татвараас зайлсхийх зорилго, эсвэл төрийн өндөр албан тушаалтан байх гэхчлэн ямар нэг шалтгаантай бөгөөд уг шалтгаан нь гол төлөв нийтийн эрх ашигт харшилж байдаг байна.

Мөн тухайн салбар дахь гэрээнүүдийг ил тод болгох үүний тулд ТАН эвслийн болон ББЗХ-гийн гишүүн орнууд Евроазийн бүсийнхэн өөр, өөрсдийн оронд хийгдсэн гэрээнүүдийн тухай мэдээллүүдийг илрүүлэн тухайн олон улсын байгууллагуудын цахим сайтад байршуулахад туслах, харилцан мэдээлэл солилцох, тэрчлэн Иргэний нийгмийг чадваржуулах талаар өөрсдийн бололцоонд түшиглэж хамтран ажиллах талаар саналууд солилцов.

Сургалт болон зөвлөлдөх уулзалтын үеэр ББЗХ-гийн Станбул дахь төв, ТАН эвслийн Лондон даь төвөөс тэрчлэн бусад орноос оролцогчидтой онлайнаар холбогдон лекц тавьж, санал бодлоо солилцож, хэлэлцүүлгийг ч хөтлөн удирдаж байсан нь сонирхолтой байлаа.

Сургалт, уулзалтанд оролцогч орнууд хамтран өөрсдийн оронд олборлох үйлдвэрлэлийг ил тод болгоход чухал үүрэг бүхий /глобал/ нийтлэг асуудлуудаас эхний ээлжинд хамгийн тулгамдаж байгааг нь тодорхойлохыг хичээсэн бөгөөд Монголын хувьд гэрээг ил тод болгох, мөн далд эзэмшигчийг зөв тодорхойлж, ил тод зарлах асуудал нэн хэрэгтэй байгаа гэдэгт санал нэгдэж байлаа.

Г.Төрмөнх

Миний бие наймдугаар сарын 10-ны өдөр хөдөөнөөс ирсэн өндөр настай хамаатныхаа хүнд эмнэлгийн цахимын дугаар авахаар өглөө 05 цагт эмнэлэг дээр ирэв. Нэгдсэн эмнэлгийн урд хаалгаар ороход урт хонгилоор хүмүүс цувран зарим нь эвшээж зарим нь ганц нэг муу үг хэлж сонсогдоно. Түрүүчийн хүн шөнийн 02 цагт ирсэн гэнэ. Хүмүүс нэмэгдсээр байлаа. Хана дагаж хоёр эгнээ болон зогсож байснаа дундаа нэг салаа гаргаад гурав боллоо. Тэгж байтал харуул гэж нэгэн эр орж ирээд “Үймээ шуугиан, хэрүүл уруулгүй” байх тухай анхааруулсан боловч түүний үгийг жагсагсад баруун чихээрээ оруулсан ч толгой дотроо тогтоолгүй нөгөө чихээрээ гаргаад дашин шог болголоо. Найман цаг арай болоогүй байхад цахимын ажилтан ирлээ. Жагсагсадын сэтгэлзүйд шууд өөрчлөлт орж байр байраа булаалдан хэрэлдэж “Ямар ч хүн амьд явах эрхтэй”-г нэгэндээ сануулж яггүй маргаан үүсээд эхлэв. Урт хонгилоор цувран зогссон хүмүүс түрэлт үүсгэж ар араасаа шахцалдан яа... яа ... болж, битгий шахаад байлдаа аллаа... наана чинь жирэмсэн хүн байна... болиоч гэх мэтийн дуудлага цуурайтаж, цахим руу ордог хаалга нээгдэнгүүт хүмүүс жинхэнэ утгаараа бол тэжээлийн мал адил дайран шуугин орж байгааг харахад сонин бодол төрнө. Цахимын сувилагч юм байх нэгэн эмэгтэй дайрч давшиж байгаа олонхын өөдөөс яаж учирлаад ч уурлаад ч тусыг үл олж, сүүлдээ цуцав бололтой хамар дээгүүр нь хөлс бурзайсан харагдана. Тэр өдөр тэнд хамгийн сүүлийн дугаар авсан хүн Алтай сумаас ирсэн гэх 66 настай 348  гэсэн дугаар барьчихсан зогсож байсан юм. Тэр хүн тэр холоос ирээд үзүүлж харуулж чадсан уу бүү мэд. Өдөр болгон эмнэлгээр явдаг хүний ярианаас сонсвол 348 бол бага тоо бөгөөд зарим үед 400 хол давдаг гэнэ. Манай нэгдсэн эмнэлгийн нэгэн өглөөний байдал ийм байдаг юм санж. Энд нэгэн зүйлийг санаа гаргаад зориуд тэмдэглэхэд Монгол улсдаа үндсэн хуулиар зааснаар “Хүн бүр амьд явах эрхтэй” ч төөрөг зурлагаараа өөр өөр хувь заяатай юм. Нэгэнт заяа тавилан өөр учир мөнгөтэй хэд нь хувийн эмнэлгээр орж анхаарал тавьдаг байхад дунд ба түүнээс доош орлоготой хэдэн зуун мянган иргэдэд нэгдсэн эмнэлгийн үүд хаалга байнга нээлттэй байдгыг авралын гарц, амьд явах, эрүүл байх, амьдрах хувь заяаны түлхүүр гэж хэлж болох бүрэн үндэстэй юм. Зарим нэгэн “Эдийн засаг” сонирхогчдод нэгдсэн эмнэлэг хувьчлах “Зүүдэн бодол байж мэдэх юм. Ховд хэмээх бүхэл бүтэн аймагт Баруун бүсийг хамарсан Улсын данстай ганц эмнэлэг юунд ч торолгүй бат бөх суурин дээрээ асаасан галаа манаад өөдлөж байх ёстой биз. Өнөөдрийн байдлаас үзэхэд нэгдсэн эмнэлэгт ажилладаг эмч, сувилагч, асрагчдын тоо удирдах албан тушаалтнуудын тоо толгойд яагаад ч хүрдэггүй бололтой. Баримжаагаар зуун хүн тутамд жаран дарга оногддог гэж үзвэл эмч сувилагч нарын хувьд ердөө л 2-3 оногдож байх. Манайхны тухайд бол гурван иргэн тутамд нэг удирдагч байдаг. Өөрөөр хэлбэл гурван хүний аль нэг нь эмчлэгч бус “Даргалагч” гэсэн үг. Бас нэгэн баярлавал баярлахаар зүйл бол УИХ-ын гишүүн Д.Батцогт 190 хүний ортой эмнэлэг бариулж өгье гэж амласан байдаг юм байна. Тэр санаа бодол ерөөлөөр болчихвол эмнэлгийн ачаалал тодорхой хэмжээгээр хөнгөрч, тэнд ажилладаг хүмүүсийн нурууны чилээ бага ч гэсэн гарч, хөнжил гудастайгаа цахимд дугаарлах тухай бодол алга болж мэдэх юм.

Гэхдээ итгэл муутай байна. Яагаад гэвэл гэнэт дампуураад байдаг төртэй, нам намаараа талцаад хэрэлдээд байдаг улс төрчидтэй, сонгууль дөхөөд ирэхээр хэний ч өмнөөс үхэж чадах чадвартай болчихдог шоучидтай, ард олны татварын мөнгөөр зугаалчихдаг “хүнд гарууд”-тай болохоор итгэл сулхан байдаг нь зөв байна. Ирэээдүй цаг дээр нэгэн сайхан үйлс бүтээсэй гэж залбираад энэхүү жаахан тэмдэглэлийг цааш бичигдэхээр бодоод түр зогсооё. 

У.Батболд 

Урин дулааны улирал дуусч хүйтний улирал эхлэхтэй холбогдуулан дор бүрнээ өвөлжилтийн бэлтгэлээ базааж байгаа. Ховд хотын хувьд жилийн жилд хэл ам дагуулдаг, анхаарлын төвд байдаг асуудал бол халаалт дулаан байдаг. Улс орон даяар нийт газар нутгаар гантай, газрын гарц муутай байгаа учраас өвөлжилтийн бэлтгэл ажлыг хариуцлагатайгаар хангах шаардлагатай гэдгийг албаныхан мэдэгдэж байгаа. Энэ жилийн хувьд газар тариалангийн бүс нутгаар ургац алдах магадлал өндөртэй гээд хэцүүхэн өвөл биднийг хүлээж байгаа. Мөн малчид сүргээ сорчлон онд мэнд орж чадахааргүй гэсэн малаа худалдан борлуулж байна.

Засаг даргын захирамжийн дагуу жил бүрийн 10-р сарын 1-нээс 5-р сарын 1 хүртэл халаалт дулаан өгдөг. Тэгвэл өнөөдөр өвөлжилтийн бэлтгэл ажлыг дулааны станцууд болон эрчим хүчний салбар хэрхэн хангасан талаарх сурвалжлага мэдээллийг бэлтгэн хүргэж байна.

Мөн шинэ дулааны станцийн хувьд Хөшөөтийн уурхайгаас нүүрс авч өнгөрсөн жил түлсэн. Хөшөөтийн уурхайгаас олон жилийн хур, хэт нунтаг, чанар муутай нүүрс нийлүүлдэг гэж яригддаг. Үүнээс үүдээд бүрэн шаталт явагдахгүй утаа тортог ихтэй ч байж болох юм. Хөшөөтийн уурхайн 2007 оноос хойшхи овоолгын нүүрсийг 1 тонныг нь 18,000 төгрөгөөр авдаг, нийт өртөг нь нэмэгдээд 38-39 мянган төгрөг болж шинэ дулааны станцад нийлүүлэгдэж байгаа. Бид хамгийн сайн чанарын нүүрс бүхий уурхайтай ч түүнийхээ үр өгөөжийг хүртэх нь битгий хэл хур овоолгыг түлж байгаа гэхээр Ховд аймаг МоЭнКо компанийн гэрээний хэрэгжилтийг яриад ч илүүц биз.

Ховд дулааны станци өвөлжилтийн бэлтгэл ажил 85 орчим хувьтай байна. Ховд дулааны станц ашиглалтанд орсноор Ховд хотын дулаан хэрэглэгчдийн 30 орчим хувийг халаалтаар хангаж байгаа. Хүйтнээрээ алдартай 52,62,72 айлын орон сууц, 3-р бүрэн дунд сургууль, эмнэлэг гэх мэт албан байгууллагуудын боломжийн хэмжээнд халж байгаа гээд ам сайтай байгаа. Тэгвэл 2015-2016 оны өвөлд шинэ дулааны станц бэлтгэлээ хэрхэн хангасан талаар Ховд дулааны станцийн инженер Д.Дарамбазараас тодрууллаа.

-Ховд дулааны станц өвөлжилтийн бэлтгэл ажил хэдэн хувьтай явагдаж байна?

-Манай байгууллагын хувьд өвөлжилтийн бэлтгэл ажил 85-90 орчим хувьтай явагдаж байна. Гүйцэтгэгч болох МЭЗ компанийн хувьд МХЕГ-ын улсын байцаагчийн өгсөн үүрэг даалгавар болон станцад дутуу хийгдсэн ажлуудын гүйцэтгэл 20-30 хувьтай байна. Дулаан дамжуулах төвүүд барих ажлууд энэ жил орон нутгийн төсөв болон концессийн гэрээгээр хийгдэхээр төлөвлөгдсөн байсан. Халаалт өгөхөөс өмнө дотор системийн угаалгыг хийнэ.

-Шинэ дулааны станц эхний жилдээ амжилттай ажиллалаа. Хэрэглэгчдийн хувьд дулааны төлбөрөө хэр барагдуулж байна?

-Аймгийн төвийн нийтийн орон сууцнуудын хувьд оршин суугчдын 60-аас дээш хувь нь төлбөрөө төлөөгүй бол тухайн байранд хэсэгчлэн халаалт өгөхгүй. Өнгөрсөн жил 500-аад айл өрхөд дулаан өгөх гэрээ байгуулж ажиллахад одоогоор хэрэглэгчдийн 70-аад хувь нь төлбөрөө төлөөгүй байгаа. Тиймээс хэрэглэгчдийн хувьд хэрэглэсэн дулааны төлбөр тооцоогоо яаралтай хийж барагдуулах шаардлагатай байна. Цахилгааны үнэ нэмэгдсэн нь хүндрэл учруулж байна гэв

Мөн шугам сүлжээний насжилт, халаалтын чанар байдлыг бодсон ч төлбөр тооцоогоо хийх нь эргээд тухайн байгууллага ажлаа цаг тухай бүрт нь хийж гүйцэтгэхэд гол үүрэг гүйцэтгэх нэг нөхцөл болдог. Айл өрхийн халаалтын төлбөр харьцангуй хямд. Дунджаар орон сууцанд оршин суугч нэг өрх сардаа арав гаруй мянган төгрөгийн дулааны төлбөр төлдөг. Харин гэр хорооллын өрхүүд сардаа багаар бодоход 150-200-аад мянгөн төгрөгийг түлээ, нүүрсэндээ зарцуулдаг. Цахилгаан эрчим хүчний үнэ тариф нэмэгдээд байгаа ч айл өрхийн дулааны үнэ тариф тогтмол байгаа учраас дулаан түгээгч байгууллагын хувьд зардал өндөр гарч байгаа нь хүндрэлтэй асуудлын нэг болж байгаа гэдгийг онцолж байсан юм. Ховд дулааны станцын хувьд зуухны яндангаас утаа тортог их гарч хавь ойрын айл өрхүүдэд хөө тортог ихээр унаж байсан. Мөн зуны улиралд утаа тортогийг бууруулах ажлыг хэрхэн хийж гүйцэтгэсэн талаар тодруулахад “Үнсний хашааг өндөрлөн, үнсээ нойтон аргаар тээвэрлэж, конверууд дээрээ аспирацийн төхөөрөмж тавина” гэсэн юм

"Бадамлах дөл" ХХК өвөлжилтөд 30 хувийн бэлтгэлтэй байна 

            Ховд хотын нийт хэрэглэгчдийн 70 орчим хувийг дулаанаар хангадаг дулааны Бадамлах дөл ХХК-ийн өгч буй халаалт дулаанд иргэд сэтгэл хангалуун бус байдаг. Халаалт хангалтгүй байгаа талаар иргэд санал гомдлоо үргэлж илэрхийлж байдаг. Өвөлжилтийн бэлтгэл ажлыг хэрхэн хангасан талаар дулааны “Бадамлах дөл” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Б.Анхбаатараас тодруулсан юм.

- Өвөлжилтийн бэлтгэл ажлыг дулааны "Бадамлах дөл" ХХК хэрхэн хангаж байна?

- Аймгийн Засаг даргын захирамжийн дагуу 10-р сарын 1-нээс 5-р сарын 1 хүртэл халаалт дулаан өгдөг. Өнгөрсөн хавар халаалт дулаан зогссоноос хойш Ховд цахилгаан түгээх сүлжээ ХХК-аас манай цахилгааныг тасалсан. Цахилгаангүй учраас урсгал засварын ажил өнөөдрийн байдлаар огт хийгдээгүй. Засварын ажилд зуухнуудын битүүмжлэл, тоног төхөөрөмжүүд суурилуулах гээд ажил их байсан. Манайх дулааны станц ажиллах эсэхийг эрчимийн дарга мэднэ. Өнөөдөр цахилгаан эрчим хүчтэй боллоо гэхэд нэг зуух бэлэн байгаа. Хэрвээ цахилгаантай болчихвол ажилчдаа өдөр, шөнийн ээлжээр ажиллуулж засварын ажлаа бүрэн хийх бололцоотой. Нэг сарын хугацаанд хоёр зуухыг засах боломжтой. Одоо ажиллахад бэлэн байгаа нэг зуухаар халаалт өгвөл 10-р сарын 10 хүртэл дулаанаар хангаж болно. Энэ зун шугам сүлжээний хаалтуудыг сольсноос өөр засварын ажил хийгдээгүй. төв, салбар шугамуудын хаалт элэгдэж хуучирсан байсан. Орон сууцнуудын халаалтын хаалтыг хэсэгчлэн сольсноор хэсэгчлээд хаах боломжтой болсон.

-Танай цахилгааныг ямар шалтгаанаар тасалсан юм бэ?

-257 сая төгрөгийн өр төлбөрийн асуудлаас үүдэж цахилгаан тасалсан. Бид Ховд цахилгаан түгээх сүлжээ компани Эрчим хүчний тухай хууль зөрчсөн гэж үзэж байгаа. Албан байгууллагын тоолуурыг тавихдаа хоёр байгууллагын хил хязгаар дээр тавих ёстой. Манайх 380В-ын тоолуур хэрэглэдэг. Цахилгаан түгээх байгууламж дээрээ 6000-ын тоолуур тавьсан. Анхан шатны шүүхээр 257 сая төгрөгийг хэрэгсэхгүй болгосон. 

-Дулааны станцийн хашаанд олон жилийн хур үнс байдаг. Үнс цацраг идэвхи ялгаруулдаг талаар байгаль орчны мэргэжилтнүүд хэлдэг. Танай байгууллага үнсээ хэрхэн зайлуулдаг вэ?

-Манайх өнгөрсөн жил 319 сая төгрөгийн алдагдалтай ажилласан. айл өрх 250, төсөвт байгууллага 250 сая гаруй, аж аху*й нэгжүүд 200-аад сая төгрөгийн өртэй гээд тооцоод үзвэл 700-аад сая төгрөгийн авлага байгаа. Үнсийг зайлуулахад 200 гаруй сая төгрөг шаардлагатай. Аймгаас газар гаргаж өгсөн боловч төсөвт өртөг байхгүй.

ХОВД ЦАХИЛГААН ТҮГЭЭХ СҮЛЖЭЭ ХХК ӨВӨЛЖИЛТИЙН

БЭЛТГЭЛ АЖИЛ 85 ХУВЬТАЙ ХАНГАГДСАН 

Цахилгаан түгээх сүлжээ ХХК болон дулааны Бадамлах дөл ХХК-ийн хоорондох өр төлбөрийн асуудал анхан шатны шүүхээр хянан хэлэлцэгдсэн бөгөөд мэдээллийг тэнцвэртэй хүргэх үүднээс цахилгаан түгээх сүлжээ компанийн ашиглалтын инженертэй уулзаж ярилцсан юм.

У.ПҮРЭВДОРЖ "ЦАХИЛГААН ТҮГЭЭХ СҮЛЖЭЭ" ХХК-НЫ АШИГЛАЛТЫН ИНЖЕНЕР 

-Цахилгаан түгээх сүлжээ компанийн хувьд өвөлжилтийн бэлтгэл ажил хэдэн хувьтай явагдаж байна. Засвар шинэчлэлийн ямар ажлууд хийгдэв?

-Манай байгууллага Ховд аймгийн хэмжээнд 8000 гаруй айл өрх, 370-аад албан байгууллага, аж ахуй нэгжүүдэд цахилгаан эрчим хүч нийлүүлж байгаа. Ховд цахилгаан түгээх сүлжээ компаний зүгээс 2015-2016 оны ажлын жилд 21 ажил хийхээр төлөвлөснөөс одоогоор 17 ажлыг өвөлжилтийн бэлтгэлтэй холбоотой хийж гүйцэтгэсэн. Айлуудад 106 станцаар 500 км-ийн цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын 1 тэрбум орчмын засвар хийлээ. Шугам сүлжээнд өргөтгөл засварын ажил хийгдэхээр үргэлжлээд явж байгаа. Тухайлбал, эрчим хүчний хүчдэлийг нэмэгдүүлэхэд Баатархайрхан, Бичигт, Цамбагарав багуудын төгсгөл, их голын ард малчдын хороолол зэрэг газруудад гурван дэд станц барих ёстойгийн нэг нь баригдаж ашиглалтанд хүлээн авсан. Мөн аймгийн төв дотроо Толхын ойл байр буюу Их монголын эргэн тойрны газруудад нэг дэд станц бариад байгаа. Ер нь аймгийн захын хорооллуудын хүчдэлийг сайжруулахаар төлөвлөж байгаа.

-Өнөөдөр эрчим хүчийг нь тасалснаас үүдэн дулааны “Бадамлах дөл” ХХК өвөлжилтийн бэлтгэл ажлаа хангаагүй гэсэн тайлбар өгч байна. Ямар шалтгаанаар эрчим хүчээр хангахгүй байгаа юм бэ?

-Манай компани аж ахуй нэгж байгууллагуудтай цахилгаан нийлүүлэх гэрээ байгуулж ажилладаг. Дулааны “Бадамлах дөл” ХХК-ийн хувьд 257 сая төгрөгийн өртэй учраас 2015 оны 04-р сарын 24-нөөс эхлэн цахилгааныг нь тасалсан. 2014-2015 оны өвөл цахилгаан худалдан авах гэрээг “Бадамлах дөл” ХХК манайхтай байгуулаагүй. Бид цахилгаан эрчим хүчээр хангаж байгаа 370 гаруй аж ахуй нэгжүүдтэйгээ эрх тэгш нэг гэрээг байгуулдаг. “Бадамлах дөл” ХХК-ийн хувьд тусгай заалт оруулах гээд байгаа юм шиг байгаа юм. Гэрээ байгуулаагүй байгууллагад манайх тог өгөхгүй. Хэрвээ гэрээ байгуулчихвал одоо ч залгахад бэлэн байна.

-Бадамлах дөл ХХК-аас өгч байгаа мэдээллээр үндэслэлгүйгээр 250 сая төгрөгийн өр төлбөр нэхэмжилж байгаа. Анхан шатын шүүхээр энэ өр төлбөрийг барагдуулах ёсгүй, хууль бус тоолуур тавьж төлбөр нэхэмжилсэн гэсэн мэдээллийг бидэнд өгч байна. Энэ талаар?

-Энэ 250 гаруй сая төгрөг бол зөвхөн ганцхан жилийн цахилгааны төлбөр биш он дамжсан өр төлбөр. 2010 оноос хойш цахилгаан эрчим хүчнийхээ төлбөрийг он дамнуулж явсаар байгаад өнөөдрийг хүрсэн. 2014, 2015 оны цахилгааныг гэрээгүйгээр нийлүүлсэн. Шүүх хурлын процессыг би сайн мэдэхгүй байна л даа. Гэрээгүй байсан учраас өр төлбөрөө барагдуулах шаардлагагүй гэсэн шүүхийн шийдвэр гарсан гэнэ лээ.

-Бадамлах дөл ХХК-ийн хувьд 380-ын тоолуур тавиулах ёстой атал 6000-ын тоолуур суурилуулсан, хоёр байгууллагын хилийн зааг дээр байрлуулаагүй, 6000-ын тоолуур сул гүйлт ихтэй учраас алдагдал ихтэй байдаг гэсэн тайлбарууд тавьж байна?

-Манай хуваарилах станц чиглэл чиглэлээр нь айл өрх, албан байгууллагуудыг цахилгаан эрчим хүчээр хангаж байгаа. Дулааны “Бадамлах дөл” станц 1986 онд ашиглалтанд орохдоо тусдаа гаргалгаатай шугамтай.  Замаас нь нэг ч хэрэглэгч авдаггүй. Маргаан үүсээд ирэхээр манайх 6000-ын шугамгүй, хэрэглэдэггүй гээд байгаа юм л даа. Хэрэглэгчийн эзэмшлийн зааг гэдэг утгаараа тэр 6000-ын шугамын үзүүр дээр манайх тоолуураа тавьчихсан байгаа. Хэрвээ энэ тоолуурыг станц дээр тавья гэх юм бол техникийн боломжоо хангаад өгвөл тавиад өгье. Манайхаас суурилуулсан тоолуурыг хиый гүйлттэй гэж үзэж байвал гэвэл хяналтын тоолуураа суурилуулаад үнэн худлыг хянах боломжтой гэдгийг удирдлагуудад нь хэлсэн. Бадамлах дөл станц дотроо 380-ын тоолуургүй, шинэ дулааны станц ч 6000-ын тоолууртай, хоёр станц Улсын стандарчлал хэмжилзүйгээр бүрэн баталгаажсан нэг стандартын тоолуур хэрэглэж байгаа.

Г.Энхжаргал

           Чинжүүтэй үг

         

           Сүүлийн үед Ховд аймагт маань хот хоорондын хүн тээврийн үйлчилгээ өргөжиж, “Ховд – Улаанбаатар”, “Улаанбаатар – Ховд” гэсэн маршрутын автобуснууд тогтмол үйлчилж байгаа нь тэр бүр онгоцоор зорчоод байх боломжгүй орлого тааруухан иргэдэд маань тустай байгаа нь магад.

            Харин одоо үйлчилгээний соёл, тав тухтай байдал дээрээ анхаарах асуудал л жаал үгүйлэгдэж байгаа бололтой. Ялангуяа хот хооронд зорчигчдыг тээвэрлэж байгаа автобусны жолооч нарын харилцааны соёлд онцгой анхаарч, байнгын зөвлөгөө өгдөг байвал болмоор санагдана.

            Юу гэвэл зорчигчдыг тээвэрлэж яваа зарим жолоочын зан байдал, харилцааны болон үйлчилгээний соёл тун тааруухан байгаатай хүмүүс олонтоо тааралджээ. Нэгэн жишээ дурдья.

            Өнгөрсөн долоон сард Ховдоос автобусаар Улаанбаатар луу зорчив. Автобусны жолооч ахимаг насны эр, дэргэд нь эхнэр нь, ээлжийн жолоочоор хамаатан нь ч юм уу, эсвэл өөрийнх нь залуу ч юм уу явж байна. Зорчигчид дотор 0-3 насны хүүхэдтэй дөрвөн ч эмэгтэй явав. Тэрээр Ховдын төвөөс гарснаас хойш Дарви суман дээр бууж зорчигчдыг хооллуулаад, цааш хөдөлсөн ба жолооч зөвхөн эзэнтэй нь түнш ч юм уу, хамтарч ажилладаг хоолны газар л зогсдог аж. Учир нь түншийн хоолны газарт олон удаа орлого оруулсны шан хөлсөнд хамгийн наад зах нь л үнэгүй хоол цайгаар дайлуулна.

            Мөнөөх автобусны жолооч Дарвиас хөдөлснөөс хойш Төв аймгийн Эрдэнэсант хүртэл мянга гаруй километрийг огт зогсолгүй гүрийлгэв. Замын дагуу Говь-Алтай, Үнээн ус, Өвөр хангайн Нарийн тээл, Элсэн тасархай, Сансар гээд хоолны газар, ресторан, замын буудал бүхий төвлөрсөн газруудаар дайран өнгөрөх бүрийд өлсөж, ундаассан, ядарч чилсэн зорчигчид зогсож хооллуулахыг санал болгож, сүүлдээ гуйж гувшиж үзсэн авч жолооч болон түүний гэр бүлийнхэн огтхон ч тоосонгүй. Дүлий дүмбэ царайлан цааш хурдалсаар. Тэр ч байтугай мөнөөх бага насны хүүхэдтэй эхчүүд хүүхдээ бие засуулахыг гуйгаад ч нэмэр болсонгүй. Тэдний нэг нь бүр аргаа бараад уугаад султгасан ундааны саванд хүүхдээ шээлгэж байгаа нь харагдав.

            Ингэсний эцэст Төв аймгийн Эрдэнэсантад ирж, жолооч маань зорчигчдыг бүгдийг нь өөрийнх нь түншийн ажиллуулдаг хоолны газарт орж хооллохыг тушаасан ба тэндээ чухам л  тааваараа тухлав.

            Зорчигчид нь хооллож дууссаны дараа зуны халуун наранд автобусны ч юм уу байшингийн сүүдэр мүүдэрхэн бараадан аргаа барна. Хоол болтол шийр зугаа гэж бас ч болоогүй хоорондоо өнөөх жолоочоо шоглон “боссууд тухлаж дуусаж байвал бидний наранд шарагдах ч яамай байна даа”     гэлцэн хошигноно. Автобусаар олонтоо зорчдог хүмүүс иймэрхүү явдал бол нийтлэг үзэгдэл шүү дээ хэмээн ярилцаж байхыг хэдэнтээ сонсов.

            Эдгээрээс харахад сүүлийн үед нийгмийн харилцаанд бизнес сэтгэлгээ давамгайлж хөгжихийн хэрээр байх ёстой зарим мөн чанараа мартагнан, үгүйсгэх, аливаа байгууллага, аж ахуйн удирдлага, хариуцсан хүмүүс нь ч үүний дэргэдүүр ер байх л ёстой зүйл шиг нүдээ аньж өнгөрөх нь түгээмэл болж буй бололтой.           

 Г.Үнэн 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     

           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     

           

Банзрагчийн Энх-Амгалан миний бие Уушиг гуурсан хоолойн багтраа, амьсгалын хурц дутагдалын улмаас хөдөлмөрийн чадвараа 70 хувиар алдсан.

Өнгөрсөн 2014 онд Улаанбаатар хотод Шастины нэрэмжит гуравдугаар эмнэлэгт сээр нурууны нугасны дарагдал чөлөөлөх мэс засал хийлгэсэн, одоо мөн нурууны нугасны дарагдал болон мэдрэлийн судас чөлөөлөх бэхэлгээтэй хагалгаанд орох зайлшгүй шаардлагатай болж биеийн байдал их муу байгаа.

Мэс засал хийлгэхэд шаардагдах бэхэлгээний нэг ширхэг нь гурван мянган долларын үнэтэй бөгөөд надад хоёр бэхэлгээ хийх шаардлагатай юм байна.  Хоёр бэхэлгээний үнэ болох 6000 долларыг олох шаардлагатай боловч орлогогүй, эмчийн хяналтанд байдаг надад ийм мөнгө байхгүй. Орон нутгаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүдэд хандсан боловч туслахгүй байгаа болохоор ард олон та бүхнээсээ тусламж хүсэж байна.

Таны сэтгэлээсээ өгсөн зуун төгрөг ч намайг хоёр хөл дээрээ гишгэж амьдрахад минь нэмэр болж урам хайрлана.

Хүний сайхан сэтгэл хорвоогийн дутууг нөхдөг. Та бүхнийг бурхан ивээг.

 

Хүндэтгэсэн шарнууд овогт Б.Энх-Амгалан

Хандивын данс Төрийн банк. 340004016084

Холбоо барих утас: 95251362

 

 

2015 он гарч 2016 оны УИХ-ын ээлжит сонгууль болоход ганцхан жилийн хугацаа үлдлээ. Улстөрийн намууд илэрхий идэвхжиж нэр дэвшихийг санаархан горилогчид нь модон хонин жилийн цагаан сараар аймаг, сум руу ар араасаа цувж, бэлэг дурсгал, өглөг тусламжийн бараа машин машинаар хөврөв. Сайд, дарга нар, парламентын гишүүд ойрмогхоноос сонин хэвлэл, радио телевизүүд, сэтгүүлчдэд хайр зарлаж эхэллээ. Энэ бол сонгууль ойртож байгаагийн дохио, МАНАН-г бүтээн байгуулагч АН,МАН ээлжит заль мэхээ ар араас нь угсруулан хийж эхэлж буйн тод илрэл юм. Үүнд намуудынх нь гишүүд дэмжигчид, иргэд сонгогчдын цөөнгүй нь хууртагдан мэхлэгдэх болно. Ингэж пиардахыг Цахиагийн Элбэгдорж “хошгируулах” гэж ихэд онож нэрлэсэн билээ. Санал тоологч хар машин, саймширч тараадаг бэлэг дурсгал, тусламж дэмжлэг бол хуурамч улстөрчдийн сонгодог арга, шалгарсан заль мэх нь юм.

2016 оны парламентийн сонгуулийн босгонд тулж ирсэн Монгол орон өнөөдөр ямархуу дүр төрхтэй байна вэ? Монголын улстөр, нийгэм-эдийн засгийн нөхцөл байдал ямар байдалд байнав гэдгийг сэтгүүлч хүний сониуч нүдээр сонжин харж шинжих гэж оролдлоо. Тэгэхдээ аль болох хүмүүсийн санаа бодол, бодит тоо баримт, холбогдох судалгааны үр дүнд тулгуурлахыг эрмэлзсэн гэдгээ онцлое.

Монголд мандсан ардчилсан хувьсгалын 25 жилийн бодит үр дүнд иргэд сонгогчдын ихээхэн хэсэг нь эргэлзэж гайхалзсан, итгэл алдарсан байдалтай болж байгаа нь юуны өмнө судлаачдын анхааралыг соронздон татаж байна. Хүнлэг энэрэнгүй иргэний ардчилсан нийгмийн бараа иргэдэд, тухайлбал Долоон гудамжны Должин авгайд ч, Дорнод талын жирийн малчинд ч ав адилхан харагдаж, мэдрэгдэж өгөхгүй байгаад хамаг учир оршиж байгаа юм. Сүүлийн үед олон хүн, түүний дотор ерэн оны ардчилсан хувьсгалын үйл хэрэгт эхнээс нь тууштай оролцож явсан тэмцэгчдээс цөөнгүй нь “Энэ бол бидний хүсч мөрөөдөж, хэрэгжүүлэхийг зорьсон ардчилал биш” гэж хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр ил тод харамсан давтацгаах болжээ. Монгол Улсад баян, хоосны ялгарал гэрлийн хурдаар үргэлжилж, байгаль дэлхийн баялгаа гадаадынханхтай нийлэн тонож дээрэмдэх нь хэрээс хэтрээд ажилгүйдэл, ядуурал агших биш улам ихсэж, улс орон, хүн ард нь өр зээлэндээ “бөөс” шиг бариулж, түүнийг дагаад гэмт хэрэг цэцэглэж, нийгмийн халдварт өвчин ихсэх болсон зэрэг зэрлэг капитализмын “сонгодог” ааш ариншин, шинж чанарыг өөртөө агуулсан цөөнгүй хүчин зүйл иргэдийн итгэл үнэмшилд хүчтэй нөлөөлж эргэлзэл гайхширлыг нь төрүүлэн, улмаар тэвчээр алдахад хүргэж байгаа нь илэрхий мэдрэгдэх боллоо. Ялангуяа хуулийн өмнө бүх иргэд адил тэгш байх Үндсэн хуулийн зарчим алдагдаж, дээрэм тонуул, залилан мэхлэх замаар асар их хөрөнгө мөнгө цуглуулж хуримтлуулсан, сая сая долларыг Швецарийн банкин дахь дансандаа хийчихээд түүнийгээ ор тас “мартчихдаг” олигархи бүлэглэл дэндүү дураараа дургиж, эрээ цээргүй аашлан авирлах болж, төр засгийн оройд залрагчид нь тэдэнтэй хариуцлага тооцохын оронд харин ч улам өөгшүүлэн өөд өөд нь дэвшүүлэн эрхлүүлж, өөрсдөө ч “үйл хэрэгт” нь хутгалдан оролцохоос буцахгүйд хүрсэн нь монголын ард түмний дийлэнх олонхийн дургүйцэл зэвүүцлийг өөрийн эрхгүй төрүүлэх болжээ. Шинэчлэлийн Засгийн газрыг түлхэн унагаж Шийдлийн Засгийн газрыг өтгөн МАНАН-гаар бүрдүүлсний дараагаар ямар ч ахиц дэвшил гарсангүй. Үүнийг олж мэдэрч, ухаарч ойлгогчдын тоо хэмжээ нийгэмд мэдэгдэхүйц олширч байна. МАНАН-г хүсэмжлэгчдийн жинхэнэ нүүр царай, далд бодол санаа улам бүр ил тодорхой болж эхэллээ.

Өнгөрсөн хориод жилийн туршлагаас харахад судалгааны үр дүн нь бодит байдалтай тун ойролцоо байж ирсэн “Сант марал” төвөөс 2014 оны 11 дүгээр сард явуулсан судалгаанаас харахад монголын олон нийтийн санаа бодол маш ойлгомжтой байгаа юм. “Сант марал” төвийн судалгаанд хамрагсдын тал хувь нь Монгол Улс буруу замаар явж байна гэж үзсэн бол ердөө гуравны нэг нь өнөөгийн төр, засгаас явуулж буй бодлогыг зөв чиглэл гэж дэмжсэн байна. Судалгаанд оролцогчдын тал хувь нь Монголын нийгмийн хамгийн том бэрхшээл бол эдийн засаг гэж онцолсон бол 17 хувь нь авилга, хээл хахуул гэж хариулжээ. Эдийн засгийн бэрхшээлээс хамгийн том нь ажилгүйдэл мөн гэж судалгаанд оролцогчдын 40 хувь үзсэн байна. 21 хувь нь ядуурал, 19 хувь нь инфляц гэж дүгнэжээ./“Зууны мэдээ” сонин, 2015.1.22, № 14 /4940/, “Өнөөдөр сонгууль болбол аль намыг дэмжих вэ?” судалгааг харна уу/ 2007 оноос дэлхий нийтийг хамарч хүрээгээ тэлсэн эдийн засгийн хямрал мэдээж Монгол Улсад нөлөөлсөн нь ойлгомжтой ч тус улс 2010 онд эдийн засгаа тогтворжуулж, улмаар гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татаж чадаж байсан төдийгүй улсын валютын нөөцөө 2,9 тэрбум ам.долларт хүргэж байсан жишээ баримт бас байгаа билээ. Өнөөдөр тэр бүхэн ор сураггүй салхинд хийсэн алга болжээ. Үндэсний үйлдвэрлэл анхаарлын гадна шоовдорлогдож үлдсэн хэвээр байгаа төдийгүй юм хийхийг, бүтээхийг хүсэгч бизнесчдээ АТГ нь бараг толгой дараалан шалгаж хэрэг төвөгт унагаж буй нь бүх нийтийн айдас хүйдсийг төрүүлэх болсон байна. Нэрт нийтлэлч Баабар АТГ-ыг “үр могой” гэж нэрлэж, УИХ-ын гишүүн Лу.Болд “Ард түмнээ тамлагч газар” гэх зэргээр олон түмэн нэр хоч өгч байна гэсэн нь нэгийг хэлж, нөгөөг сануулаад байгаа хэрэг.
Монгол Улсын төсвийн алдагдал 2015 оны 2 дугаар сард 185,3 тэрбум төгрөгт хүрчээ. Тодруулбал нэг сарын дотор төсвийн алдагдал 93 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдсэн байна. Хоёрдугаар сард төсвийн орлого 754 тэрбум төгрөг, зарлага 930 тэрбум төгрөгт хүрч алдагдал нэмэгдэхэд төсвийн зарлагын өсөлт орлогоос 11 пунктээр илүү байгааг Үндэсний статистикийн хорооноос мэдээлжээ. Ийнхүү Монгол Улс төсвийн алдагдалд орсныг зарим мэргэжилтнүүд татварын өршөөлийн хуультай холбоотой аж ахуйн нэгжүүдийн дунд хүлээлт үүссэнээр татварын орлого багассан байж болзошгүй гэж тайлбарлаж байна. 
Манай улс 2007 онд Татварын өршөөлийн хуулийг баталснаар 3000 орчим аж ахуйн нэгж өршөөлд хамрагдаж, 3 тэрбум гаруй төгрөгийн хөрөнгө ил болж байв. Харин эдийн засагчдын зүгээс өршөөлийн хууль хямралыг даван туулахад дэмтэй ч үргэлж өршөөл үзүүлэх нь эдийн засагт таатай биш гэдгийг онцолж байгаа юм. /”Үндэсний тойм” сэтгүүл, № 10/265/

Ажилгүйдлийн түвшин Монголд 2014 оны нэгдүгээр улиралд Үндэсний Статистикийн хорооноос гаргасан мэдээллээр 9,4%, хоёрдугаар улиралд 8,4%, гуравдугаар улиралд 6,4%, дөрөвдүгээр улиралд 7,7% байсан байна.Дэлхийн банкны эх сурвалжаас авч үзвэл Монгол Улс дахь ядуурлын хувь хэмжээ 2012 онд 27,4%-тай байжээ. Энэ тоо төдийлөн буурахгүй, 2015 онд нэг оронтой тоонд оруулна гэсэн Засгийн газрын зорилт олигтой хэрэгжихгүй байна. Ядуурал Монгол Улсад 2014 оныхоос буурсангүй. МУИС-ийн багш доктор Б.Алтанцэцэгийн судалгаанаас үзэхэд нийслэл Улаанбаатар хотод гэхэд ядуу өрхийн тоо 114449-д хүрч, ядуурлын түвшин 40%-тай байна гэсэн мэдээлэл байна. 
Үндэсний Статистикийн хороо 1966 оноос эхлэн өрхийн орлого, зарлагын судалгааг тасралтгүй явуулж иржээ. Судалгаанд жил бүр 11232 өрх хамрагддаг бөгөөд тэдгээрийг янз бүрийн түвшний амьжиргаатай айлуудаас тэнцүү байдлаар түүвэрлэн авч өрхүүдийн орлого, зарлага, хэрэглээний үзүүлэлтүүдийг харьцуулан судалдаг юм байна. Эл судалгаанаас үзэхэд сэтгэл баясгах зүйл төдийлөн харагдахгүй байна.
Монгол дахь өргөн хэрэглээний хүнсний нэр төрлийн бараа товарын үнэ 2013 онд 14%, 2014 онд 6,9% өссөн байна. Нийгэм дэх ажилгүйдэл, ядуурлын мөнхийн дагуул нь гэмт хэрэг юм. 2014 онд Монгол Улсад 27318 гэмт хэрэг бүртгэгджээ. Гэм зэмгүй ард иргэдийг дээрэмдэх, бага насны охидыг хүчирхийлэх, хүнийг үзэж харшгүй зэрлэг балмад хэрцгийгээр алж хороох, Ерөнхийлөгчийн өршөөлөөр цаазын ялаас хэлтэрчхээд ахин гэмт хэрэг давтан үйлдэх зэрэг дуулиант хэргүүд нийгмийг цочоож, иргэдийг түгшээсээр байна.

Монголын нийгмийг бүхэлд нь түгшээж, иргэдийн сэтгэл санааг асар ихээр эмзэглүүлж байгаа сэдвийн нэг бол гадаад өрийн дарамт юм. Цагтаа 11 тэрбум ам.доллартой тэнцэх ОХУ-ын “их өр”-өөс ухаалаг овсгоолгоор мултарч чадаж байсан Монгол Улс өнөөдөр ахин гадаад өрөндөө бөөстөж өлгийтэй нялх хүүхдээс эхлээд өвгөн буурал нь хүртэл буюу хүн бүр ойролцоогоор 5 сая гаруй төгрөгийн өртэй болчхоод байна. Гадаад өр нь ДНБ-ний 56,5%-тай тэнцэж очжээ. Тогтвортой байдлын тухай хуульд зааж хуульчилж өгснөөр бол 2015 онд өр, Засгийн газрын баталгаа хоёр нийлээд ДНБ-ний 58,3%-д хүрэх аж. Засгийн газрын гадаад зээлийн үлдэгдэл 2015 онд төлөвлөж байгаагаар 4,6 их наяд төгрөг, дотоод үнэт цаас 4,1 их наяд, гадаад үнэт цаас 3 их наяд, өрийн баталгааны үлдэгдэл 2,9 их наяд төгрөг байгаа бол “Эрдэнэс-Таван толгой” болон Оюутолгойн татварын урьдчилгаа төлбөр нийлээд 289,5 тэрбум төгрөг байна. Засгийн газрын өрийн үлдэгдэл өнгөрсөн оны гүйцэтгэлээр нэрлэсэн дүнгээр 14,1 их наяд төгрөг, өнөөгийн үнэ цэнээр 11,9 их наяд төгрөг, 2015 онд төсөөлж төлөвлөж байгаагаар бол шинэ хуульд нийцүүлж нэрлэсэн дүнгээр 14,8 их наяд төгрөг, өнөөгийн үнэ цэнээр 13 их наяд төгрөг байна. / “Үндэсний шуудан” сонин, 2015.2.15, № 35. Нарангэрэл: “Энэ жил нэг их наяд орчим төгрөгийн зээл нэмж авах боломж үүсч байна”/. Ийм их өртэй улс орон дэлхийд хэд байдгийг мэдэхгүй юм. Мэдэж байгаа бодит үнэн гэвэл Монгол Улс 2017 онд Хөгжлийн банкны 580 сая ам долларыг, 2018 онд “Чингис” бондын 500 сая ам.долларыг, улмаар 2022 онд үлдсэн нэг тэрбум ам.долларыг эргүүлэн төлөх үүрэгтэй. Үнэн бодит байдал ийм байхад манай УИХ-ын эрхэм гишүүд Засгийн газартаа бурантаглуулан хөтлөгдөж ахиад хаанаас, хэнээс хэдэн сая, тэрбумын зээл авах вэ гэж цөхрөлтгүй эрэл хайгуул болж, өдөржин шөнөжин зүүдэлж толгойгоо гашилгаж сууцгаана. 2015 онд гэхэд ахиад нэг их наяд орчим төгрөгийн зээл нэмж авахаар болсон байна. Өнөөдөр л хойт хормойгоороо урд хормойгоо нөхөж чадаж байвал маргааш манийг яваад өгсний дараагаар галав юүлсэн ч яахав гэж бодож буй бололтой. Ийм эх оронч биш үзэл бодол, “эрэмгий баатарлаг” зориг санаа нь зорчих билетээ аваад гадаад паспорттайгаа хамт өвөртөлчихсөн, чемодан саваа баглаж боогоод эх орноо бүрмөсөн орхиж харийг зорин маргааш өглөөний рейсээр яаравчлан нисэх гэж буй хүнээс л гардаг гэлцэх юм. Явах гэж яарч байгаа хүнээр ачаа бүү татуул гэсэн өвгөд дээдсийн минь мэргэн сургаал уг нь байдагсан даа. Тэдэнд бол санаа зовох зүйл байхгүй. Алт мөнгөө аль хэдийнэ авдарлаад тээвэрлүүлчихсэн, сая саяаар нь Щвецарийн банкинд хадгалуулаад хав дарчихсан, хэдэн үеэрээ идээд барахгүй хөрөнгө мөнгөтэй болчихсон, үлгэрийн гоёмсог орд харш, шигтгээнээ худалдаад авчихсан, нүүж очоод ороод суухад бэлэн болчихсон байгаа гэж жирийн иргэд гудамжинд өөр хоорондоо ярилцах болжээ. Үүнд үнэний хувь лав байж таарна. Улс оронд үүсч буй болсон эдгээр бодит бэрхшээлээс яаж гарах гарцаа Шийдлийн Засгийн газар олж чадахгүй буюу эсвэл төдийлөн хүсэхгүй байгаад хамаг эмгэнэл нь оршиж байна.

Монголын улстөр, нийгэм-эдийн засгийн байдал дээрдэх биш дордож, төр засгийн удирдагчдын нэг биш бодлого шийдвэрт иргэд, олон нийт дургүйцэж байгаагийн хамгийн тод илрэл нь эсэргүүцлийн жагсаал цуглаан, улстөрийн суулт, өлсгөлөн 2015 оны хаврын улиралд биш харин хөхөө өвлийн хүйтнээр эхэлсэн явдал боллоо. Тэднийг түрүүчээс нь хүч хэрэглэн тарааж байгаа ч ар араасаа ундран үргэлжилж улмаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг хугацаанаас нь өмнө огцруулах хөдөлгөөн болон хувирч иргэдийн гарын үсэг зуруулж цуглуулж байгаа нь үүнийг гэрчилнэ. Өмнөх гурван Ерөнхийлөгчийн ажиллах хугацаанд ийм үзэгдэл гарч байсныг санахгүй юм. Хүрээлэн байгаа байгаль орчин, газар шороогоо гал цогтой хамгаалагч эх оронч иргэддээ төр төмөр нударгаа хангалттай сайн үзүүлж хорьж цагдаж шоронд суулгаж чаддаг атлаа харийнхны өмнө болохоор найр тавин бөхөлзөж 35 тэрбум төгрөгийн татвар төлөх үүргээсээ зайлсхийж бултан зугтагсдыг ногоон гэрлээр чөлөөлөн явуулж байгаа нь олон түмний уур бухимдлын гал дээр тос нэмэн бадрааж байна.

Монгол Улсын төрийн жолоог тасралтгүй ээлжилж барьсан МАН, АН буюу МАНАН-д итгэх иргэдийн итгэл илэрхий унтарч эхэллээ. Энэ нь хорин таван жилийн өмнөх ардчилсан хувьсгалыг өлгийтэй хүүхэд насандаа угтаж авсан охид хөвгүүд эрийн цээнд хүрч идэр насныхны бүхэл бүтэн шинэ үе, шинэ давалгаан үүсэн бүрэлдсэн өвөрмөц нөхцөл байдалтай яг давхцаж байна. Хориод жилийн өмнө харьд явж ажил хөдөлмөр эрхэлж, эрдэм ном сурч юм үзэж нүд тайлсан хэдэн зуу, мянган хүн эх орондоо эргэж ирсэн, өөрөөр хэлбэл Ази, Европ, Америк тивийн ардчилалтай биеэр танилцаж, нүдээрээ үзэж үнэт зүйлсэд нь итгэж үнэмшсэн, дүр эсгэсэн хуурамч ардчилал бус харин жинхэнэ ардчиллын мөн чанарыг олж мэдэж, ойлгож ухаарсан хүмүүсийн гайхширал, эргэлзэлтэй энэ нь яг давхцаж байна гэж тодотгон хэлж болно. Өнөөдөр Монгол Улсын хүн амын 27% нь хүүхдүүд, 38% нь 15-35 хүртэлх насны залуучууд буюу бүгдээрээ нийлээд нийт хүн амын 65%-ийг эзэлж байгаа билээ. Тэд бол өчигдрийн социализм, нэг намын тогтолцоот Монгол Улсын түүхийн бодит үнэнийг огт мэдэхгүй хүмүүс юм. Харин өнөө үеэ бол сайн мэддэг, сайтар ухаарч ойлгохыг хүсч эрмэлзэж байгаа цоо шинэ үеийнхэн болно.

Энэ насныхны ихэнх нь МАН, АН-ын буюу МАНАН-гийн засгийн газрын гэрэлт ирээдүйд төдийлөн итгэхгүй байгаа нь барин тавин мэдрэгдэх боллоо. Улстөрийн намууд үзэл баримтлал, үйл ажиллагааныхаа үндсэн гол зарчимд бус цөөн тооны олигархи лидерүүдэд үнэнч байх явуургүй дүрэмд суурилж, хөгжил тэмцлийн үзэл бодлоороо бус хөрөнгөлөг ашиг сонирхол, гэр бүлсэг байдал, ураг төрлөөрөө нэгдэн улс орныг удаан хугацаагаар эрхэндээ байлгаж өөрийн мэдэлд өмчлөх гэсэн бодлого хэрэгжүүлж байгаад тэд дургүйцэж байгаа юм. Үүний наад захын тод илрэл бол Монголын нийгэмд залуу үеийнхний төлөөллыг хамарсан шинэ улстөрийн нам, хөдөлгөөн, клубууд үүсэн байгуулагдаж эхэлсэн явдал юм. Нийслэл Улаанбаатар хотод гэхэд “Хөгжил хүн”, “Оюун санаа”, “Реформ” зэрэг 5-6 улстөрийн клубүүд байгуулагдаад идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн нь үүний жишээ бөгөөд хоёр ч нам албан ёсоор бүртгүүлэхээр Улсын дээд шүүхэд өргөдөл хүсэлтээ гаргасан мэдээлэл ч байна.
Монголын өнөөгийн улстөрийн байдлын талаар МЕС судалгааны төвөөс саяхан явуулсан судалгаа сонирхол гойд татаж байгаа юм. Судалгаанд оролцогсдын 36% нь аль ч намыг дэмжихгүй гэжээ. Бие даагч УИХ-ын гишүүдийн рейтинг 21%, МАН 18%, АН 16%, МАХН-Шударга ёс эвслийн рейтинг 9%-тай байсан байна. АН-ын рейтинг сүүлийн дөрвөн жилд анх удаа МАН-аас доогуур гарчээ. Судалгаанд оролцогчдын 32% нь УИХ-ын үйл ажиллагааг муу, 22% нь маш муу, 4% нь сайн гэж үнэлсэн бол Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрын ажлыг 27% нь муу, 18% нь маш муу, нийтдээ 45% нь хангалтгүй хэмээн дүгнэсэн байна. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн ажлыг судалгаанд хамрагдагсдын 19% нь маш муу, 37% нь муу гэж дүгнэжээ. Өөрөөр хэлбэл 56% нь түүнийг хангалтгүй ажиллаж байна гэж үзсэн бол МАХН-ын дарга Н.Энхбаярыг судалгаанд оролцогчдын 43% нь улстөрд эргэж орох шаардлагатай гэжээ. Олон түмний бодол санаа иймэрхүү байдалтай байгаа ажээ. /“Ардчилал” сонин, 2015.3.16, № 47 /170/, “Хэрвээ маргааш сонгууль болбол аль ч нам ялахгүй нь”/
Эдийн засагч, улстөр судлаач Д.Жаргалсайхан “Төр засгийг авч яваа өнөөгийн улстөрийн намууд, тэднийг төлөөлсөн бүлэг нөхөд дангаараа ч, янз бүрийн хэлбэрээр эвсээд ч улс орноо удирдан чиглүүлж чадахгүй байна. Тэдний арга барил нь цаг үеийн шаардлагаас хоцрогдсоныг эдийн засгийн дараалсан хямрал, Засгийн газрын хөвөрсөн өөрчлөлтүүд, малгайлан дарах цас шиг өр зээлүүд, хэт халамжид дассан олон нийтийн залхуурал, улам бүр өсөж буй гэмт хэргүүд, дампууралд нэрвэгдсэн бизнесчид бэлхнээ харуулж байгаа” хэмээн нэн оновчтой тодорхойлоод Монгол төрийн эрх барьж буй улстөрийн хүчин АН өсөж бэхжиж, хөгжиж дэвжиж чадалгүй “өлгийдөө өтөлжээ” гэсэн байна. /”Өнөөдөр” сонин. 2015.2.25, № 274, “Монголчууд ямар намыг үгүйлж байна вэ”/
Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан манай нэрт улс төрч Д.Бямбасүрэн гуай “Зууны мэдээ” сонины сурвалжлагчид өгсөн “Монголын төрийн бодлогыг гадаадын хөрөнгө оруулагчид тодорхойлдог болжээ” хэмээх ярилцлагадаа (2015. 3. 17, № 53 ) “2004 оны сонгуулиас хойш 2006 оны цоохор засгийн үеэс эхлэн намуудын хоорондын ялгаа алга болж хэн нэг нь гарч ирээд нөгөөдөхтэйгээ хуйвалддаг болсон... Энэ 2 нам (АН, МАН) Монголын эдийн засгийг хорлох бодлогынхоо хувьд ижил түвшинд, тэр нь их идсэн, энэ нь бага идсэн гэх юм байхгүй. Сайн муу гэж дүгнэхэд өнгө ялгарахгүй” гэж голоор нь онож хэлжээ. 
Эдгээр үнэлэлт дүгнэлттэй би хувьдаа санал нийлж байгаа бөгөөд Монголын өнөөгийн нийгмийн үнэн бодит байдалд нийцсэн зөв зүйтэй үнэлгээ гэж үзэж буй. Эдгээрийг эргэцүүлэн бясалгаж, тал бүрээс нь нягтлан бодож үзвээс дорхи таамаглалыг хийж болмоор санагдана. Үүнд: 
Нэгд, МАНАН-г бүрдүүлэгч МАН болоод АН улс оронд үүссэн шинэ нөхцөл байдлыг зөв ойлгож ухаарч өөрсдийн намд олигтой огцом өөрчлөлт шинэчлэлийг цаг алдалгүй хийж эс чадваас “түүхийн хогон” дээр хаягдах цаг нь ойртжээ. Эрх баригч улстөрийн хоёр хүчинд нэг бол нэгдэж нийлэн “МАНАН” хэмээгч нэг улстөрийн хүчин болоод хэсэг хугацаанд амь зогоох /хоёр намын толгойн хэсгийнхэн үүнийг маш сайн ойлгож байгаа, нэгдмэл нэг саналд ойртож байж ч болзошгүй. Харин их биеийн хэсэг буюу гишүүд, дэмжигчдийнхээ эрс эсэргүүцэлтэй тулгарч магадгүй/, эсвэл монголын нийгмийн улстөрийн тавцнаас аажмаар арчигдах хувь заяа хүлээж байж тун мэдэх юм. 
Хоёрт, Шийдлийн Засгийн газраас шийдвэртэй алхам хүлээгээд нэмэргүй. Эрх баригч АН дотоод зөрчил тэмцэл, фракциудынхаа ашиг сонирхолд талцан хуваагдаад идэгдэж гүйцсэн хийгээд тэдэнтэй нэг хөнжилд шургаж дэр нэгтгэж сүй тавьсан МАН-ын удирдлага дотор, түүнчлэн гишүүдийн хүрээнд 2016 оны сонгуульд хэрхэн яаж оролцох асуудлаар санал зөрөлдөж хуваагдаж эхэлсэн нь ингэж хэлэх үндэслэл болж байна. Ч.Сайханбилэгийн толгойлсон өтгөн МАНАН-гийн засаглал 2016 оны УИХ-ын сонгууль хүртэл өнөөгийн бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ ажиллах магадлал тун бага бөгөөд Шийдлийн Засгийн газрын хувь заяа туйлын бүдэг бүрхэг, эргэлзээтэй байна. Сонгуулиас өмнө Шийдлийн Засгийн газар нуран унавал Монголд засаглалын хямрал нүүрлэнэ. 
Гуравт, хамгийн гол нь Монголын нийгэм өнөөдөр улстөрийн гуравдагч шинэ хүчнийг бодитойгоор нэхэн шаардаж байна. Үүнийг ойлгож мэдэрч байгаа нь цөөнгүй ч жинхэнэ эх оронч, эв нэгдлийн илэрхийлэл болсон улстөрийн цоо шинэ хүчнийг үүсгэн байгуулж, өөд татаж хөгжүүлж бэхжүүлнэ гэдэг тун амаргүй. Нэг хэсэг хүн, нэг үеийнхний төлөөлөл яагаад ч барахгүй. Нийт ард түмний, өөрөөр хэлбэл ахмад, дунд, залуу үеийнхний нийтлэг тэгш төлөөлөл нэгдэж чадвал сая амжилтанд хүрч чадах биз. МАН болоод АН, бусад улстөрийн хүчний шинэлэг сэтгэлгээтэй хэсгийг ч тэд өөртөө татах шаардлагатай. МАХН-д улстөрийн гуравдагч хүчний орон зайг амжилттай эзлэх бодит боломж байсан боловч цовоо цойлгон, овсгоотой ажиллаж чадсангүй. 
Дөрөвт, сонгуулийн хар машины тооллогыг ХБНГУ шиг гар аргаар дахин тоолж баталгаажуулах хууль эрх зүйн нөхцлийг урьдчилан бүрдүүлж, элдэв популист үл биелэх утоп хоосон амлалтаар ард түмнийхээ тархи толгойг угааж хуурч мэхлэхгүйгээр, улс орноо хөгжүүлэх мөрийн хөтөлбөрүүдээрээ улстөрийн намууд уралдаж 2016 оны УИХ-ын сонгуулийг шударгаар явуулж ардчиллын жинхэнэ үнэ цэнийг үзүүлж чадвал Монголын нийгмийн тавцан дахь улстөрийн хүчнүүдийн өнөөгийн харьцаанд үндсэн өөрчлөлт гарна. Засгийн эрх баригч өнөөгийн хүчнүүд үүнийг хэзээ ч зөвшөөрөхгүй ч монголын ард түмэн хүсвэл биелнэ. 
Тавд, 2016 оны УИХ-ын сонгуульд ялж засгийн эрхийг авсан улстөрийн хүчин /нэг нам үнэмлэхүй ялалт байгуулж чадахгүй/ Монголын ардчиллын түүхэнд хамгийн хүнд ачааг үүрнэ. Хамгийн ихээр хараалгаж, эрс шийдвэртэй шинэчлэл хийж ард түмнээрээ хүрээлүүлж чадвал түүхэнд бас тэр хэмжээгээр ерөөлгөж үлдэх болно.
Монголын өнөөгийн нийгэм-эдийн засаг, улстөрийн нөхцөл байдлыг сэтгүүлчийн нүдээр шинжин сонжиж, улс оронд нэгэнт үүсч бүрэлдэн буй болсон ээдрээтэй нөхцөл байдлаас гарч болох гарцыг судлаачийн хувьд эрж хайхыг эрмэлзэн эргэцүүлхүйеэ тархи толгойд нэг иймэрхүү ороо бусгаа бодол төрж сэтгэл санааг сэм сэмхэн дэнсэлгэж байгааг нуух юун билээ.

Монгол Улсын Соёлын Гавьяат зүтгэлтэн, сэтгүүлч, зохиолч Т.Баасансүрэн

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Өглөө бүр ажилдаа ирэх замд минь хоолой хорсгосон хар утаа суунаглан, үзэгдэх орчинг хязгаарлана. 40 гаруй мянган хүн амтай Ховд хотын агаарын бохирдлыг сааруулах бодлого, хэтийн төлөв үгүйлэгдсээр олон өвлийг үдлээ. Өдөр бүхэн хар утаанд хахаж цацаж, ханиад томуунаас салахгүй сүүлдээ цэцэрлэгүүдийнхээ үйл ажиллагааг хүртэл зогсоов. Агаарын бохирдлынхоо эсрэг тэмцэх ямар ч зэвсэггүй, тодорхой гарцгүй ганц аймгийг Ховд гэхэд хилсдэхээргүй байна. 2014 онд “Цэвэр агаар” сангаас агаарын бохирдлыг бууруулахад 2 тэрбум төгрөг Жаргалант суманд хуваарилагдсан ч Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулах ажилд зарцуулагдсан гэх. Өнөөдөр Ховд хотын утаа Улаанбаатрын утаанаас дутахааргүй байна гэж гаднаас ирэгсэд ярьж байх юм.

Агаарын бохирдол нь уушигны хорт хавдар, давсагны хорт хавдар, амьсгалын замын болон зүрхний өвчнөөр өвчлөх эрсдэлийг нэмэгдүүлж байна. 2010 оны судалгаагаар дэлхий даяар агаарын бохирдлоос болж нийт 223,000 хүн уушигны хорт хавдараар өнгөрчээ. Ялангуяа их хүн амтай, аж үйлдвэрлэл хурдацтай хөгжиж байгаа орны иргэд ихээр өвчлөж байна.

Утаа, тоос шороо, хог хаягдал гээд агаарыг бохирдуулж байгаа бүх хүчин зүйлс нь хүний  оюун ухаан, сэтгэхүйд нөлөөлдөг юм байна. Үүнийг эрдэмтэд найман жилийн турш судалж нотолжээ.  Орчны эрүүл мэндийн ухааны профессор, нобелийн шагналт  Кирк Смит 1995 оноос хойш хөгжиж буй орнуудын агаарын бохирдол түүнд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг судалсны дүнд агаарын бохирдол, түүхий нүүрснээс ялгарч байгаа утаа нь хүний эрүүл мэндэд маш хортой гэдгийг тогтоожээ. Тэрээр Гватемалийн нэгэн тос¬гонд одоогоос найман жилийн өмнө жирэмсэн эмэг¬тэйд агаарын бохирдлыг хэм¬жих микросхемтэй чип гэх төхөөрөмжийг биед нь зүүлгэж байжээ. Ингэснээр найман жилийн дараа тэр хүүхдэд бүрэн шинжилгээ хийхэд агаа¬рын бохирдол хүүхдийн оюун ухаанд нөлөөлсөн нь тог¬тоосон байна. Агаарын бохир¬долт¬той газар амьдарч байсан эхээс төрсөн хүүхэд ой тогтоох чадвар нь бага, аливаа зүйлийг ойлгохдоо удаан байгаа нь агаарын бохирдолгүй, нүүрс түлдэггүй нөхцөлд амьдарсан хүүхэдтэй харьцуулсан судал¬гаагаар тогтоогджээ.

Ховд аймгийн засаг даргын 2012-2016 оны мөрийн хөтөлбөрт “Ховд хотын агаарын бохирдлыг бууруулах дэд хөтөлбөр боловсруулж, “Цэвэр агаар” төслийг хэрэгжүүлнэ” гэж тусгасан байна. Засаг бариад хоёр жил гаруйн нүүрийг үзэж буй ч өнөөдөр агаарын бохирдолтой тэмцэх ямар нэгэн арга хэмжээ авсангүй.Зам талбай, гудамжны өнгө үзэмж л нэмэгдсэн дүртэй, аймгийн эдийн засаг, иргэдийн амжиргааны нөхцөл нь хямралтай 2015 он эхэллээ. Уушиггүй иргэдийнхээ эрүүл мэндийн сахин хамгаалах зэвсэггүй явсаар л байх нь.

Агаарын бохирдлыг үүсгэгч нийтлэг гурван хүчин зүйл бий. Тухайлбал, галлагаатай айл өрх, бага оврын уурын зуух хэрэглэдэг аж ахуй нэгжүүд, мэдээж бидний хөлөглөдөг автомашин гэхчилэн. Агаарын бохирдлыг бууруулах тал дээр аймгийн Байгаль орчны газраас хийж буй ажлуудын талаар тодруулахад, ойн зурвас бий болгосон, нам даралтын зуухыг цөөлсөн, 2000 ш Хас, Өлзий зуух захиалаад байгаа. 2014 оны хувьд Ховд хотод нам даралтын зуухаар ажилладаг 93 аж ахуй нэгж байсан бол энэ жил 42 болж байгассан байгаа гэх тайлбар өгч байна. 

Гэсэн ч бохирдол буурахгүй байгаа нь юуны учир вэ?

Агаарын бохирдлыг үүсгэж байгаа бас нэгэн хүчин зүйл байгаа нь иргэдийн ухамрсар сэтгэхүйтэй холбоотой юм. Өөрөөр хэлбэл, иргэд хашаа болон орчин тойрондоо элдэв хог, яс, дугуй шатаадаг нь агаарыг бохирдуулахад нөлөө үзүүлж байгаа. Мөн хуурайшилт их байгаа учраас тоос, тоосонцор ч их байгаа. Иргэн, аж ахуй нэгж санаатайгаар хог шатааж агаар бохирдуулсан нөхцөлд, иргэнд хөдөлмөрийн хөлсийг 3 дахин нэмсэнтэй тэмцэх хэмжээний мөнгөн торгууль, аж ахуй нэгжид хөдөлмөрийн хөлсийг 5 дахин нэмсэнтэй тэнцэх хэмжээний мөнгөн торгууль ногдуулдаг хууль бий.

Агаарын бохирдлыг бууруулах үндэсний хорооны 2012 оны 12/17 дугаар тогтоол, Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн сайдын 2013 оны А-185 дугаар тушаалуудын дагуу агаарын чанарын хэмжилтээр агаарын бохирдлын хэмжээ хүлцэх дээд хэмжээнээс давсан аймгийн төвүүдэд бохирдлыг бууруулахад чиглэсэн Цэвэр агаарын сангийн 2013 оны төсвийн төлөвлөгөөний дагуу нийт 700,0 сая төгрөгийн санхүүжилттэйгээр гүйцэтгэсэн ажлуудыг уншигчиддаа танилцуулж байна.

Үүнд:

д/д       Аймгийн нэр     Төсөл арга хэмжээ       Зарцуулсан хөрөнгө /сая төг/

1          Баянхонгор       Аймгийн төвийн 9 халаалтын зууханд утаа шүүгч суурилуулах   87,5

2          Дархан-Уул       1,2,3 дугаар багийн төвүүдийн бохир усны шугам, Хабитат, Мангирт хорооллын айл өрхүүдийг инженерийн шугам сүлжээнд холбох, гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн зураг төсөв  87,5

3          Дорнод Аймгийн УЦУОША-ны байгаль орчны шинжилгээ-ний лабораторийн агаарын чанарын ажиглалтын байр, багаж төхөөрөмж авах, бүрэн шаталттай, эрчим хүчний хэмнэлттэй зуух нийлүүлэх      87,5

4          Орхон   Үртсэн шахмал түлшний үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх /шахмал түлшний машин, хатаагч, бутлагч, шигшигч нийлүүлэх/    87,5

5          Өвөрхангай       Аймгийн УЦУОША-нд агаар дахь тоосонцор хэмжих, суурин эх үүсвэрийн хаягдал утааны хий дэх бохирдуулах бодис хэмжих багаж нийлүүлэх, төвийн 3 халаалтын зууханд утааны шүүлтүүр суурилуулах, Хууль зүйн төв лидер төвийг төвлөрсөн дулаан хангамжид холбох       87,5

6          Сүхбаатар        Сумын төвийн төвлөрсөн дулаан хангамжийн 13 км шугам сүлжээний шинэчлэлийн ажлын хүрээнд Боловсрол хотхоны гадна дулаан хангамж, цэвэр бохир усны салбар шугамын ажил   87,5

7          Ховд    Аймгийн төвийн 2 ширхэг халуун усны 4 улиралд нүүрсээр халаадаг системийг халж нар, цахилгаан хосолсон халаалттай болгох, 2-оос доошгүй цэцэрлэгийг цахилгаан халаалттай болгох            87,5

8          Хөвсгөл            Шахмал түлшний үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, бүрэн шаталттай, эрчим хүчний хэмнэлттэй зуух нийлүүлэх       87,5

            НИЙТ   700,0 

Ийм байдлаар төсвийг үр ашиггүй зарцуулж байна. манай аймагт л гэхэд 87,5 сая төгрөг төсөвлөсөн ч хийсэн ажлыг нь хэн ч мэдэхгүй байна. Энэ хөрөнгө оруулалт хаана, чухамд юунд зарцуулагдав. Үр дүн нь хаана явна. Хэн хүртэв гэдэг асуулт бүрхэг хэвээр үлдэж байна.Уушиггүй ирээдүй Ховдыг дайрахад гайхаад байхааргүй бололтой.

Г.Энхжаргал

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Эвэртэн тууриатнуудын өмнөх цөхрөл – 2

Төрийн тусгай албан хаагчид тэр дотроо мөрдөн байцаагч, прокурортой холбоотой хуудуутай ажиллагааны тухай үүнээс өмнө ч бид толилуулж байсан. Энэ удаа дахин нэг асуудлыг олны сонорт хүргэхээс өөр аргагүй болов.

Үүнийг уншаад анхааралдаа авч, ямар нэг зүйл хийх ёстой албан тушаалтан эрхэмүүд гайтай юм бичиж, хүний амар жимэр байдалд саад боллоо гэж ундууцалгүй, жирийн иргэд нь надад ямар хамаа байна, би л болж байвал боллоо гэж хувиа хичээсэн бодол тээлгүйгээр санаа тавиасаа гэж бодно.

2014 оны долоон сарын арван нэгэн буюу улсын баяр наадмаар Ховд аймгийн Дуут сумын Босго баг “Хөх эрэг” гэдэг газраас уралдааны даагануудыг гараанд гаргах үеэр уяач Ж.Төмөрчулууны даагыг унаж байсан 14 настай хүү Н.Төмөрхуяг хүнд бэртэл авчээ.

Хүүг тэр даруйд сумын эмнэлэгт аваачсан ба улмаар аймгийн БОЭТ-д ирүүлж, мэс засалд оруулсан. Улаанбаатар явж эмчлүүлсэн боловч бүрэн дүүрэн илаар болоогүй.

Гэмтэж бэртсэн шалтгаан нь хурдан даагануудыг гараанаас гаргахад эмх журам алдагдаж, будилаан үүссэнтэй холбоотой аж.

Тус тусын унаач хүүхдүүдийн унасан хурдан дааганууд гарааны газар нэгэнт хүрэлцэн ирж, гаргах дохио хүлээн зогсож байсан ба албан ёсны дохио өгөөгүй байхад хэсэг даага дайрч гарсан. Зарим унаач хүүхдүүдийн мөрдөн байцаагчид өгсөн мэдүүлгээр бол морины комисст ажиллаж байсан ногоон дээлтэй хүн “Гараад” гэж хашгирангуут ийнхүү хэсэг даага түрүүлэн гараанаас гарсан. Гэвч морины комиссынхон бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ тэнд хүрэлцэн очоогүй байснаас бас хурдан дааганууд бүгд нэгэн зэрэг гараанаас гараагүй ихэнх нь гарааны газарт зогсож үлдсэний улмаас түрүүлж гарсан даагануудыг буцаан авч ирж дахин шинээр дохио өгч гараанаас гаргасан байна. Түрүүлж гараад буцаагдсан даагануудын дотор уяач Ж.Төмөрчулууны даагыг унасан Н.Төмөрхуяг хүү явсан бөгөөд гарааны газраас 200-300 метр орчимд унаж бэртжээ. Тэрээр шүүх эмнэлгийн шинжээч эмчийн дүгнэлтээр хүнд гэмтэл авсан гэж тогтоогдсон байна.

Уг хэргийн тухай мөрдөн байцаалтын хавтаст хэрэгт авагдсан мэдүүлгүүдээр хүү дааганаас унасан газраа ухаангүй байсан ба хожуу ухаан орсон. Эмнэлэгт очих үедээ биеийн байдал нь хүнд, амьсгал тасалдсан, толгойн дагзны хэсэгт хатуурч, битүү хавдсан /гэрч Б.Эрдэнэсолонго/, гадна орчинтой харьцах чадвараа алдсан, ухаан бүдгэрсэн, зүүн зулай чамархай хэсэгт цөмөрсөн, тархины зулгаралттай /эмч Д.Цэрэнбадам/ байсан. Сум, аймгийн эмнэлэг, мөн Улаанбаатар хотын эмнэлгүүдээр явж үзүүлж харуулж эмчлүүлсээр, эдгээрийн зардалд 6.0 сая төгрөг зарцуулсан. Ээж болон төрөл төрөгсдийнх нь хэлснээр одоо ч биеийн байдал тийм сайн биш байгаа. Мөн хохирогчийн болон гэрчүүдийн мэдүүлгээр даага гаргаж явсан хээр морьтой ногоон дээлтэй залуу Н.Төмөрхуяг хүүг даагатай нь хамт дайрч унагасан тухай тодорхой мэдээллүүд байгаа боловч, уг хэргийг мөрдсөн мөрдөн байцаагч Өмиргүл, хяналтын прокурор Баяраа нар уг хэргийг хэрэгсэхгүй болгож хааж орхижээ.

Хохирогч болон өмгөөлөгч нар хэргийг үндэслэлгүйгээр хэрэгсэхгүй болгосныг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ мэдэгдэн, аймгийн прокурор, хууль цаазны итгэмжит зөвлөхөд гомдол, эсэргүүцэл бичсэн ч, ямар нэг хариу өгөхгүй таг чиг байсаар сарын дараа хариу ирүүлэхдээ мөн л дээрх үндэслэлгүй шийдвэрээ зөвтгөж хамгаалсан байна.

Мөрдөн байцаагч болон прокурорын шийдвэрийг яагаад үндэслэлгүй гэж үзэж байгааг уншигчдад тодорхой тайлбарлахгүй бол уншигч үүнд эргэлзэх нь магад.

Тиймээс энэ талаар баримт сөхөе. Мөрдөн байцаагч хэргийг шийдвэрлэхдээ дөрвөн гол үндэслэлийг өмнөө барьжээ. Тэрээр эхний үндэслэлээ тайлбарлахдаа энэ хэргийн холбогдогчид /морины комиссын гишүүд, уяачдын холбоо/ нь Монгол улсын Засгийн газрын 2005 оны 119 дүгээр тогтоолоор батлагдсан Үндэсний их баяр наадмын хурдан морины уралдааны дүрмийн 2.5.3-д заасан унаач хүүхдийг хамгаалалтын хувцас хэрэглэлээр хангах үүргээ биелүүлээгүй, мөн дүрэмд ёсчлон биелүүлэх хэмээн тусгагдсан 3.1 дэх заалт, дүрмийн 6.3 дахь заалт /салбар хорооны дарга гишүүд, морины даамал мөн томилогдсон хүмүүс, эмнэлгийн түргэн тусламжийн ажилтнууд, морьдыг гарааны зурхайд хүргэж эргүүлэх ажлыг зохион байгуулж хариуцах/, 6.4 дэх заалт /морьдыг гарааны зурхайгаас даамлын дохиогоор эргүүлэх/ -ууд зөрчигдсөн гэсэн мөртлөө, Үндэсний их баяр наадмын хурдан морины уралдааны дүрмийг Засгийн газрын шийдвэрээр зохион байгуулах шигшмэл, бүсийн хэмжээний уралдаанд мөрдөхөөр заасан ба аймаг сумын баяр наадамд дээрх дүрмийг мөрдөнө гэж тусгайлан заагаагүй байна гэжээ.

Эрүүл ухаантай хүн бичсэн гэж итгэхэд бэрх мөрдөн байцаагчийн энэ дүгнэлттэй уншигч та санал нийлж байна уу? Мөрдөн байцаагчийн бичсэнээр бол аймаг суманд болж байгаа улс, хувьсгалын их баяр наадам үндэсний их баяр наадамд хамаарахгүй болж таарах нь. Тэгээд заавал хамааруулахын тулд дүрмэнд тусгайлан зааж өгөх хэрэгтэй. Тэгсэн атлаа Засгийн газрын шийдвэрээр зохион байгуулагдсан үндэсний их баяр наадамд чухам хамаагүй байж болох шигшмэл, бүсийн хэмжээний уралдаанд бол заавал мөрдөх ёстой гэнэ.

Мөрдөн байцаагчийн хоёр дахь гаргалгааг сонирхоцгооё. Энд мөрдөн байцаагчийн дүгнэлтийн хэсгээс шууд толилуулбал: “эрүүгийн хуулийн ерөнхий ангийн 2 дугаар зүйлийн 2.2-т Эрүүгийн хууль тотгоомж нь энэ хуулиас бүрдэнэ. Үйлдэл эс үйлдэхүйг шинээр гэмт хэрэгт тооцож, эрүүгийн хариуцлага тогтоосон Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан хууль энэ хуулийн бүрэдэхүүн хэсэг болно” мөн хуулийн 3 дугаар зүйлийн 3.2-т эрүүгийн хуулийг төсөөтэй хэрэглэхийг хориглоно гэж заасан нь эрүүгийн хуулиас өөр салбар хууль тогтоомж, дүрэм журмаар үйлдэл эс үйлдэхүйг гэмт хэрэгт тооцох, ял оногдуулахыг хориглосон заалт бөгөөд Дуут сумын баяр наадмын хурдан морины уралдааны зохион байгуулах комисст ажилласан энэ хэргийн холбогдогчдыг дүрэм зөрчсөн гэж эрүүгийн хариуцлагад татах үндэслэл алга байна” гэсэн үндэслэл дэвшүүлсэн байна.. Дээрх үгүүлбэрийн утга санаа уншигч танд хэрхэн ойлгогдож байна вэ? Эсвэл хууль гэдэг энгийн хүн ойлгохооргүй хэтэрхий нарийн шинжлэх ухаан байдаг болохоор үг үгүүлбэрийн найруулага энэ тэр нь ийм “сонин, гаж” байдалтай, утга авцалдаагүй байдаг юм болов уу. Тэгээд ямар ч байсан холбогдогчдыг хэрэгт татах үндэслэл алга байна гэдгийг л гол нь нотлох нь чухал бололтой.

Тэгвэл гурав дахь гаргалгаа нь хавтаст хэрэгт авагдсан гэрчүүдийн мэдүүлгийг нэгийг нь нөгөөгөөр нь үгүйсгэх зорилго дэвшүүлж, “маш амжилттай нотолсон” айхтар мэргэн шийдэл байгаа юм. Насанд хүрээгүй хохирогч Н.Төмөрхуяг мэдүүлэхдээ “...даага эргээд гараанаас 200 орчим метр давхисан. Тэгтэл ногоон дээлтэй морьтой хүн түрүүлж гарсан биднийг эргүүлэх гэж хойноос хашгирч давхиж ирсэн. Дааганыхаа амыг татаж эргэх гэж байтал тэр хүн хойноос ирээд мориороо намайг даагатай маань хамт дайрч унагасан. Тэгээд юу болсныг санахгүй байна. нэг мэдэхэд эмнэлэгт хэвтэж байсан. Намайг дайрч унагасан тэр хүн бол салхи хэмээн хочилдог Баянмөнх гэдэг хүн...” гэсэн. Эцэг, эх хоёр нь ч үүнийг үнэн гэдэгт итгэж байгаагаа илэрхийлсэн байна. Насанд хүрээгүй гэрч М.Баянбаяр мэдүүлэхдээ “...гарааны газар дээр морьтойгоо, ногоон дээлтэй очсон байсан салхи Монхоо гэдэг хүн хашгирч, эхний даагануудыг гаргасан. Нэг харсан Төмөрхуяг надаас 10 метр орчимд тасарсан урд явж байсан. Гэтэл хөндлөнгөөс нөгөөх Баянмөнх гэдэг хүн түүнийг морьтойгоо очин дайрч, Төмөрхуяг газар унасан..”

Мөн насанд хүрээгүй гэрч Н.Элбэгсайхан мэдүүлэхдээ “ Нэг хүн “гараад” гэж.хашгирахаар нь хэсэг даага түрүүлээд гарсан. Би тэгэхэд гараагүй зогсож байсан. Н.Төмөрхуяг анх гарсан даагануудын дотор явж байтал, хээр морьтой, ногоон дээлтэй Д.Баянмөнх гэдэг хүн түүнийг морьтойгоо дайрч унагсан. Төмөрхуяг дааганаас унах үед араас нь ирж байсан алаг даага түүний дээгүүр үсэрч гарсан. Д.Баянмөнх Н.Төмөрхуягийн баруун талын хажуугаас нь очиж дайрсан..” гэсэн. Мөн насанд хүрсэн гэрч Төмөрчулууны Гансүх мэдүүлэхдээ “Н.Төмөрхуяг унах үедээ хээр морьтой Баянмөнх миний араас ирж дайрсан. Тэгээд уначихлаа гэж хэлж байсан” гэсэн зэрэг нь Д.Баянмөнх гэгч нь Төмөрхуяг хүүг дайрсан болохыг нүдээр харсан хүмүүсийн яриа юм.

Тэгтэл мөрдөн байцаагч үүнийг үгүйсгэхдээ “Гэвч гэрч Д.Буяннэмэхийн - яасан юу болоод дааганаас унасан гэхэд Төмөрчулууны хүүхэд зүгээр явж байгаад дааганаас уначихлаа гэж хэлж байсан. Баянмөнх дайрч унагахыг нь би үзээгүй, сонсоогүй” гэсэн мэдүүлэг, мөн Д.Буяннэмэхийн охин Туулын “хурдан морины гараан дээр эмнэлгийн машинтай очсон. Миний аав эмнэлгийн жолооч хийдэг. Баянмөнх Төмөрхуягийг дайрч унагасан эсэхийг би хараагүй. Унасных нь дараа харчихаад очсон₮. Гэрч Б.Эрдэнэсолонгын “машин дотор сууж явсан охин надад эмчээ тэнд хүүхэд уначихлаа гэхээр нь хартал нэг хүүхэд уначихсан хэвтэж байсан”, мөн насанд хүрээгүй гэрч Б.Хатанбаатар, М.Мягмар нарын Н.Төмөрхуягийг дааганаас унаж байх үед нь хараагүй. Хүн дайрч унагасан, өөрөө унасан гэдгийг хараагүй болохоор мэдэхгүй байна гэсэн нэгэн адил утгатай мэдүүлгүүдийг ашиглажээ. Эдгээр хүмүүс Төмөрхуяг хүүг морьтой хүн дайрч байхыг нь яг нүдээрээ хараагүй учраас, нүдээрээ харсан гэрчүүдийн мэдүүлсэн нь худлаа байх ёстой гэнэ. Түүнээс гадна гэрчээр мэдүүлэг өгсөн эмнэлгийн жолооч Д.Буяннэмэх нь мөнөөх хэрэгт холбогдогчтой садан төрлийн холбоотой /худууд /, мөн гэрчээр мэдүүлэг өгсөн Туул гэх охин Д.Буяннэмэхийн төрсөн охин гэх мэтчилэн тодруулах шаардлагатай зүйлсийн талаар мөрдөн байцаагч маань ямар нэг ажиглалт хийхээс зориуд зайлсхийсэн юм уу гэмээр. Энэ талаар юу ч дурдаагүй байна.

Нэг хэсэг гэрчүүдийн мэдүүлгийг нөгөө хэсгийнх нь мэдүүлгээр үгүйсгэсэн “мэргэн гаргалгааг” уншигч та уншиж үзээд өөрийн дүгнэлтээ хийнэ байх. Мөрдөн байцаагчийн гаргалгаа үүгээр дуусаагүй. Ядаж байхад толгой нь “хэтэрхий сайн” ажиллаад их олон гаргалгааг ашигласан болохоор нотолгоог “бүр гарцаагүй” болгож орхисон нь надад “харамсалтай” санагдана.

Одоо дөрөв дэх гаргалгаандаа мөрдөн байцаагч маань ямар “гайхамшигтай” санаа дэвшүүлснийг сонирхоцгооё. “Дээр мэдүүлсэн насанд хүрээгүй гэрч М.Баянбаяр. Н.Элбэгсайхан нарын мэдүүлгээс харахад Төмөрхуягийн унаж явсан даага бусад дааганаас тусдаа, эсвэл бөөндөө явж байсан эсэх нь тодорхойгүй байх ба Элбэгсайхан гарааны зурхайгаас 200-300 метрийн зайд болсон явдлыг хажуугаас нь харсан мэтээр мэдүүлсэн тул тэрхүү мэдүүлгийг үгүйсгэх боломжтой хэмээн байцаагч “онолджээ”.

Даагануудаас тусдаа, эсвэл бөөндөө явж байсан эсэх нь хэргийг үнэн зөв тодорхойлоход ямар ач холбогдолтой талаар хавтаст хэрэгт ямар нэг зүйл дурдаагүй тул хэрвээ мөрдөн байцаагчтай уулзах завшаан тохиож гэмээнэ үүний учир холбогдлыг асууж, гаргалгаа дэвшүүлэх “алтан теором”-уудын талаар зөвлөгөө авах боломж олдоосой гэж горьдмоглоно. Тэрчлэн “200-300 метрийн зайд болж байгаа үйл явдлыг 10-15 насны хүүхдийн нүд тодорхой харах боломжгүй байдаг” хэмээн хэрэг шийдвэрлэсэн дүгнэлтээрээ нотолгоо болгожээ. Миний хувьд бол төдий насны хүүхдийн хурц хараа 200-300 байтугай, километр орчимд болж буй үйл явдлыг “өнгөтөөр” нь, мадаггүй харах боломж бий гэж маргах адын хүсэл хөдлөвч, ухаан бодол, эрдэм мэдлэгээрээ хэтийдэж, өндөр сууринд хүрсэн эрхэм мөрдөн байцаагчийн өөдөөс үг сөргөх нь мань мэтэд хэтэрхий ахадсан зүйл болох тул энэ асуудлыг уншигч та нар луу түлхэж орхив.

Энэ мэтээр гаргалгаа дэвшүүлсээр эцэст нь “мөрдөн байцаалтын ажиллагааны явцад нэмэлт нотлох баримтыг цуглуулах бүхий л ажилагааг хийсэн боловч, Д.Баянмөнх нь унаач хүүхдийг мориор дайрч гэмтээсэн нь тогтоогдохгүй, үндэслэлгүй байгаа тул Монгол улсын эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 13 дугаар зүйлийн 13-ын 2 дахь хэсэгт заасныг журамлан хэргийг хэрэгсэхгүй болгож, шийдвэрлэх үндэслэлтэй байна” гэсэн дүгнэлт гаргасныг нь хяналтын прокурор хянаж үзээд, сайшаан дэмжиж, тогтоол гаргаж өгчээ.

Дээр дурьдсанчилан энэ шийдвэрийг нь үндэслэлгүй байна гэж үзсэн хохирогч болон өмгөөлөгч нарын эсэргүүцэл гомдлын хариуд прокурор бичихдээ “ гэрчүүд мэдүүлэхдээ Н.Төмөрхуягийг морьтой хүн дайрч унагасан гэсэн хэдий ч тэр хүн нь Баянмөнх мөн эсэх нь эргэлзээтэй. Гэрчүүдийн мэдүүлгээр хангалттай тогтоож чадахгүй байгаа учраас хэргийг хаах үндэслэл болж байгаа юм” хэмээн дахин дахин давтан улиглажээ. Прокурорын үзэж байгаагаар бол мөрдөн байцаагч санаатай ч бай, сачий нь хүрээгүй ч бай мөрдсөн хэргийнхээ үнэн мөнийг олж тогтоож чадахгүй байгаа бол уг хэргийг хэрэгсэхгүй болгоод, хаачих нь зөв гэнэ. Дайрч унагасан хүн нь яг мөн эсэх нь эргэлзээтэй байгаа учраас л энэ хэргийг хаах хэрэгтэй. Цаана нь яг дайрсан этгээд нь хэн болох, хохирогчийн бие сэтгэлээр амссан хохиролыг хэрхэн барагдуулах энэ тэр бол огт падлийгүй юм байх.

Гэтэл бид эндүүрээгүйсэн бол эд нар маань төрөөс цалин пүнлүү авч, хэрдээ тохирсон эрх мэдэл, хангамжийг нь эдлэж, хувцсыг нь өмсөж, мөрдөсийг нь зүүгээд, алба гүйцэтгэж байгаа төрийн тусгай ангиллын албан хаагчид байх ёстойсон. Албыг иймэрхүү маягаар гүйцэтгэж болдог бол ч алга урвуулахын төдий зүйл юм байна гэж бодогдмоор биш гэж үү. Эсвэл хөөрхийс цалин хангамжиндаа сэтгэл нь цадахгүй голоод, түүнийгээ илэрхийлж буй нэг хэлбэр нь ч энэ юм билүү. Сүүлийн үед шүүгчид гэж нэг их “дааж давшгүй гавьяатай улс” байдаг учир сард 3.0 саяас 6.0 сая төгрөгний цалин авах ёстой гэж хуульчлан, баталгаажуулж өгсөн. Харин мөрдөн байцаагч, прокурор гэх мэтийн барьцах эрхтэй “гавьяатнууд”-ын хувьд цалин хөлснийх нь хэмжээ ямар байдгийг мэдэхгүй юм. Шүүгчдийн хэмжээнд хүрэхгүй болоод барьцаад байгаа шалтгаан буй бол төрөөс үүнийг нь даруйхан шийдвэрлэж өгвөл яадаг бол гэж ч бодогдоход хүрэв.

Гэсэн ч хохирогч хүүгийн хувь заяаг энэ мэт хариуцлагагүйн золиос болгоод орхиж болно гэдэгтэй уншигч та лав санал нийлэхгүй байх. Тийм учраас бид энэхүү хэрэгсэхгүй болгосон хэргийг түүнчлэн үүнтэй адил замаар завхарч, хохирогчийг давхар хохироосон хэргүүдийг үнэн мөнөөр нь шийдвэрлүүлэхэд уншигч та ч бас хувь нэмрээ оруулж бидэнтэй хамтран тэмцэх ёстой гэсэн саналтай байгаагаа дашрамд илэрхийлж байгаа юм.

Г.Үнэнтоль

 

Грек, Испани, Аргентин, Португал, Украйн зэрэг дэлхийн улс орнуудын туулсан, туулж яваа тvvхийг харахад єрийн хямрал нь эдийн засгийн хямралын хамгийн хvнд хэлбэр бєгєєд эцэс сvvлд нь улсаараа дампуурлаа зарлаж, наашаа харсан болгонд байгаа бvхнээ тавьж єгєхєд бэлэн, жинхэнэ гамшиг дагуулдаг ажээ. Испани, Аргентин улсууд импортыг тэвчиж болох хэмжээнд хазаарлаж, хєдєє аж ахуйгаа эрчимтэй дэмжсэний vр дvнд эдийн засгийн хямралаа тvр зуур намжаагаад байгаа бол Грек улс єнєєдєр манай Ерєнхий сайдын зарлан тунхаглаад байгаа дээд зэргээр бvсээ чангалж, тєрийн албан хаагчдаа 40 хvртэл хувиар цомхотгосны vр дvнд ямартай ч эдийн засагт нь зарим нэг сэргэлт ажиглагдаж эхлээд байгааг зарласан. Тэгвэл Украйн улс єнєєдєр гурав хуваагдчихаад эдийн засаг ярих тэнхээгvй байгаа. Эдгээр улсуудаас жишээ авбал єрийн хямрал нь их хугацаа шаарддаг, улс орны нийгэм эдийн засгийн хєгжлийг хэдэн арван жилээр ч хойш татаж болох ноцтой хямралаар тогтохгvй, асуудал нь даамжирсаар улс орны бvрэн бvтэн байдалд ч хамгийн их аюул дагуулдаг vндэсний хэмжээний гамшиг байдаг юм байна. Эцэст нь судлаачид, эдийн засагчид Грек болон Европын хямралд ороод буй Португал, Испани зэрэг улс орнуудын гол асуудал нь гадаад єрєнд оршиж байсныг нотлосон.

Єнєєдєр Монгол Улсын хууль тогтоох дээд байгууллага УИХ-ын 76 гишvvн одоогоор ДНБ-ний 55 хувьтай тэнцэж байгаа гадаад єрийг нэмэгдvvлж, 70 хувьд хvргэхээр хэлэлцэж эхлээд байна. Ерєнхий сайд Ч.Сайханбилэгийн санаачлан оруулж ирсэн гэж хэлж болох дахин нэг тэрбум ам. долларын єр тавихаар яригдаж байгаа энэ асуудал нь товчхондоо Монгол Улсад гадаад єрийн хямралын vндэс суурь нvvрлэж эхэлсний нотолгоо болж байна. Эрх баригчид сайндаа ч хамтарсангvй гэдэг нь харагдаж эхэллээ. Тэд эвсэж хамтарч аваад Монгол Улсыг єрийн хямралд оруулах, алс хэт нь нутаг дэвсгэрийн бvрэн бvтэн байдал, vндэсний аюулгvй байдалд ч заналхийлэх, тєлж дийлэхийн аргагvй єрийн таазыг нэмэгдvvлэхээр улайрч эхэллээ. Тэдэнд Монгол Улсын маргааш ирээдvй, vр хойчийн маань хувь тавилан падлийгvй болж эхэлж байна.

Тэд нам нийлж, сэм хуйвалдсаар єнєєдєр Тажикстан улс БНХАУ-д тавьсан их єрєндєє газар нутгийнхаа 40 хувийг тvрээслvvлэх, зарим хэсгийг нь бvр мєсєн алдаж байгаа гашуун тvvхийг давтахаар vгсэн хуйвалдаж эхлэв.
Монгол Улсын 2015 оны тєсвийн тухай хуульд нэмэлт єєрчлєлт оруулах тухай хуулийн тєслийг УИХ-аар хэлэлцэж эхлээд байгаа нь ердєє л єрийн таазыг нэмэгдvvлж ДНБ-ний 70 хувьд хvргэх гэсэн хулгай, луйврын тохиролцоогоо хуулиар баталгаажуулах гэж vхэлдэн зvтгэцгээж байгаа хэрэг юм.

Хэдийгээр УИХ дахь намын бvлгvvд єрийн босгыг нэмэгдvvлэх асуудал дээр нэгдсэн зєвшилцєлд хvрч чадахгvй байгаагаас єчигдрийн Тєсвийн байнгын хорооны хуралдааныг хойшлууллаа гэсэн ч vнэн хэрэг дээрээ нэмж зээлэхээр яригдаж байгаа нэг тэрбум ам. доллараа хэрхэн яаж хуваах талаар л санал зєрєлдсєнєєс дахин тохиролцоо хийхээр цаг хожиж байна гэвэл vнэнд илvv ойртоно.

Ч.Сайханбилэгийн тэргvvлсэн Засгийн газар 2015 оны тєсвийн тодотголыг боловсруулахдаа Тєсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд зарим єєрчлєлт хийхээр болж, єрийн таазыг ДНБ-ний 70 хувьд хvргэхээр зvтгvvлж байгааг УИХ дахь МАН-ын бvлэг ч чимээгvйхэн нvдээ аниад дэмжиж байгаа нь Монголын улстєрчдийн vнэн нvvр царайг хамгийн тодорхой илчилсэн vйл явдал болж байна.

Монгол Улсын гадаад єрийн таазыг нэмэгдvvлбэл намаасаа татгалзана, сєрєг хvчин болно хэмээж байсан єнєєх Ц.Нямдорж, Н.Алтанхуягийн Засгийн газартай дайн зарлах нь холгvй цамнаж байсан єнєєх Ж.Энхбаяр, Н.Номтойбаяр, Ё.Отгонбаяр, Ч.Хvрэлбаатар, Д.Хаянхярваа, Л.Энх-Амгалан нар уг нь улс vндэстэн, ард тvмнээ vнэхээр л боддог бол одоо л жинхэнэ цам харайж байх учиртай. Гэтэл єнєєдvvл маань амандаа ус балгачихсан аятай чимээгvйхэн л гэлдрээд явна. Хэдийгээр єрийн таазыг нэмэх асуудлаар дуусдаггvй зєвшилцлєє хийгээд байгаа нэртэй ч эцсийн эцэст гадаад єрийг ДНБ-ний 70 хувьд хvргэх тохиролцоо нэгэнт хийгдчихжээ. Товчхондоо “Галт тэрэг хєдєлчихсєн” гэсэн vг. Уг нь єнєєдєр хvчин тєгєлдєр vйлчилж байгаа Тєсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд зааснаар Монгол Улс энэ онд улсын єрийн хэмжээг ДНБ-ний 40 хувиас хэтрvvлэхгvй байх vvрэг хvлээсэн. Гэвч хуулиа дэвсэлж сурсан манай дээдсvvд хуулинд єєрчлєлт оруулж, улсын єрийг ДНБ-ний 70 хувьд хvргэхээр Засгийн газар нь холбогдох хуулийн тєслийг санаачлаад байгаа. Засгийн газраас єргєн мэдvvлсэн дээрх тєсєлд энэ онд тєсвийн орлого, зарлагыг 905 тэрбум тєгрєгєєр тус, тус бууруулсан ч Тєсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн 19 дvгээр зvйлийн зарим хэсэгт єєрчлєлт оруулах хvрээнд тєсвийн алдагдал, улсын єрийн хэмжээг нэмэгдvvлэхээр болжээ. Тодруулбал, уг хуулийн 19.6-д нэгдсэн тєсвийн тэнцвэржvvлсэн алдагдлыг 2015 онд тухайн жилийн ДНБ-ний 5 хувь, 2016 онд тухайн жилийн ДНБ-ний 4 хувь, 2017 онд 3 хувь, 2018 онд 2 хувиас тус, тус хэтрэхгvй байхаар заасан аж. Мєн улсын нийт єрийн ДНБ-нд эзлэх хувь хэмжээг 2015 онд 70 хувь, 2016 онд 65 хувь, 2017 онд 60 хувь, 2018 онд 50 хувь, 2019 оны тєсвийн жилээс эхлэн 40 хувиас тус тус хэтрvvлэхгvй байхаар єєрчлєлт оруулжээ.

Хамгийн хачирхалтай нь манай эрх баригчдын ам, ажил нь алд дэлэм зєрсєєр байгаа. УИХ дахь АН-ын бvлгийн дэд дарга Ш.Тvвдэндорж “Єрийн таазыг энэ удаад нэмэгдvvлэхгvй” гэсэн тайлбар єгч “76 худалч”-ын нэг гэдгээ зарласан бол УИХ дахь бие даагчдын зєвлєлийн гишvvн Ц.Даваасvрэн “2015 онд єрийн таазыг ДНБ-ний 70 хувьд хvргэхээр эрх баригчид тєсвийн тодотголыг єргєн мэдvvллээ” хэмээн бодит байдлыг зарласан.
Тэгвэл Монгол Улсын гадаад єрийн бодит байдал єнєєдєр ямархуу хэмжээнд байгааг Монголбанкнаас гаргасан дараах хэдхэн тоо баримтаас харж болно.

Монгол Улсын нийт гадаад єр (Засгийн газар, Монгол банк, Хувийн хэвшил) 19,82 тэрбум ам.долларыг єнєєгийн ханшаар тооцоход 37,2 их наяд тєгрєг дээр дотоодын зээлийн єрийн vлдэгдэл 12,7 их наяд тєгрєгийг нэмж тооцоход Монгол Улсын нийт єрийн хэмжээ 49,9 их наяд тєгрєгт хvрч байгаа нь манай улс гадаад єрийн дарамтанд орсоныг харуулж байгаагаас гадна єрийн сvлжээнд унасаныг нотолж байна. Монгол Улсын Засгийн газрын гадаад єрийн хэмжээ 2014 оны хvлээгдэж буй гvйцэтгэлээр ДНБ-ий 69,2 хувьтай тэнцсэн байна.
Монгол Улсын нийт гадаад єр 19,8 тэрбум ам. долларын хvvний vйлчилгээг барагцаалахын тулд жилд дунджаар 10% гэж авч vзвэл 1,98 тэрбум ам. доллар буюу 2014 оны хvлээгдэж буй ДНБ болох 21,7 их наяд тєгрєгтэй харьцуулахад 17,1 хувь болж байна.

Иймд манай улсын эдийн засаг доод тал нь жилд 18 хувиар єсєєгvй тохиолдолд бие даан энэ єрнєєс гарах боломжгvй болж.

Хэрвээ жилд дєрвєн тэрбум ам. доллар нийт єрийн vйлчилгээнд, мєн таван тэрбум ам.доллар импортын санхvvжилтэнд шаардлагатай гэж vзвэл манай улсад эдийн засгаа тогтвортой байлгахын тулд жилд доод тал нь есєн тэрбум ам.доллар шаардлагатай юм байна. Харин 2014 оны экспортын нийт орлого 5-5,5 тэрбум ам.доллар болохоор байгаа ба зєрvvг нь бид гадаадын хєрєнгє оруулалт, зээл, тусламж, гадаадад амьдардаг иргэдийнхээ урсгал шилжvvлэг болон валютын нєєц зэргээр санхvvжvvлэх шаардлагатай тулгарчээ. Хэрвээ vvнийг санхvvжvvлж эс чадвал, цаашид валютын нєєц дуусч манай эдийн засагт нvvрлээд байгаа єрийн хямралыг эхлvvлэх нь гарцаагvй. Мєн гадаад валютын албан нєєц эрс буурсан нь олон улсын vнэлгээний “Moody’s” агентлаг Монгол Улсын Засгийн газрын зээлжих зэрэглэлийг B1 тvвшнээс B2 болгон бууруулах нэг шалтгаан болжээ. Зээлжих зэрэглэл буурсан нь дэлхий нийтэд Монгол Улс гадаад зах зээлээс босгосон бондынхоо эргэн тєлєлтийг хийж чадахгvй эрсдэл vvсч байгаа дохио єгч байгаа ба дахин Олон улсын санхvvгийн зах зээл дээрээс зээл авахыг хvсвэл єндєр vнэтэй, тохиромжгvй нєхцєлтэйгээр зээл авах байдалд оруулаад байгаа аж. Монгол Улсын засгийн газар єнєєдрийн байдлаар ойрын 10 жилд нэгдсэн тєсвийн зарлагынхаа 8-10 орчим хувийг зээлийн vйлчилгээнд тєлєхєєр болж байгаа.Иймд тєсвийн орлогоо жил бvр наймаас дээш хувиар єсгєх шаардлагатай.

Дээрхээс харахад нийт зээлийн vйлчилгээ нь Хєгжлийн банкны зээл болон Чингис бондыг эргэн тєлєх 2017 болон 2018 онуудад тєсєвт єндєр дарамт vзvvлэх нь тодорхой. Энэ бvхнээс дvгнэлт хийвэл Монгол Улс ойрын дєрвєн жилд Хєгжлийн банк, “Чингис”, “Самурай” бондын эргэн тєлєлтийн дарамтад орох гэж байхад манай дээдсvvд дахин нэг тэрбум ам. долларын єр тавихаар улайрч, товчхондоо улсаараа Грекийн араас орж хоёр гараа єргєн дампуурах зам руу гулсаж эхэллээ.
Эх сурвалж: Shuurhai

 

 

Ил захидал

 

Хуулийн байгууллагууд нь төр, түмнээ гэсэн нэг зорилготой ч бие биенээсээ үл хамаарах тус тусынхаа тогооноос хооллох ёстой байх. Би үүнийг хэн нэгэнд нь халдварт өвчин тусахад нөгөө нэгд нь халдварлуулахгүй байхаар хийсэн төрийн сайн бүтэц, сайн зохион байгуулалт гэж үздэг юм. Гэтэл Ховдын гарын хуруунд багтаж тоологдохоор цөөн ч нөлөө бүхий хэсэг бүлэг этгээдүүд хувийн өш хонзон авах, ашиг хонжоо олох гэсэн нэг л зорилготойгоор, нэг л хөөтэй хар тогоо тойрон сууцгааж бохир хошуу, бузар сарвуугаа дүрж холлодог болсоор удаж   байна. Эдний зарим нэг нь албан тушаал дэвшиж, буурч, зайлж зарим нэг нь ажлаасаа хөөгдөж эрхээ хасуулж хорогдож байдаг ч эрх биш амьтан юм болохоор үржилд орж тоо толгой нь өсч байдаг шиг байгаа юм. Тэд өөр хоорондоо нийлж, найзан дундаа найрч, гэмт хэрэгтэнд ял завшуулж гэмгүй хүнийг гүтгэж ял өгдөг байсан бол сүүлд гэмт хэргийн хохирогчыг гүтгэж ял өгч, ял тулгадаг. Иргэний маргааныг эрүүгийн хэрэг болгон Улаанбаатарт болсон асуудлыг Ховдод харьялуулан завхаруулдаг болсон.

Тээр жилийн хавар Ховдын ядарсан иргэдийн хувьд их ээлтэй сайхан хавар байсан юм. Юу гэвэл, Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар Дээд шүүх, прокурорын дээд удирдлага шинээр томилогдсон явдал шууд бусаар нөлөөлснөөр нилээн хэдэн хүн бузруудын савраас мултарч эрх чөлөөний нарыг харж, чөлөөтэй агаар амьсгалах эрхтэй болсон. Зарим нэг нь бүр хүзүүнээсээ гогцоодуулчихсан цаазын тавцан руу чирэгдэж явах замдаа мултарч, эрх, эрх чөлөөтэйгээ золгох шиг болсон. Гэхдээ асар их хохирол амсан байж

Үүнээс 30-аад жилийн өмнө Улсын Ерөнхий Прокурорын газрын хэлтсийн дарга гэх авгай Мягмар гэгч ялтантай нэг хөнжилд орчихоод Эрдэнэтийн гайхамшиг болсон хуульчдийг энгийн иргэдийн хамт шүүхтэйгээ нийлж байгаад аймшигтайгаар гүтгэн хэлмэгдүүлсэн түүх хараахан мартагдаагүй байх.

Тэгвэл өнөөгийн хүний эрх, эрх чөлөөг эрхэмлэн дээдэлсэн, хүмүүнлэг энэрэнгүй нийгэм эрх зүйт төртэй ардчилсан улсад маань тэр “мама”-гийнхаа арга барилаар ажилладаг прокурор байсаар байна. Ялгагдах зүйл бараг байхгүй. Ялгаатай талаас нь яривал: Хаа очиж “мама” нь нэг л ялтантай нэг хөнжилд орчихоод бусдыг гүтгэж байсан бол одоогийн зарим нэг прокурор нь их замбараагүй зүсэн зүйлийн эрүүгийн гэмт хэрэгтэнүүдийн хөнжил дамжин явж бусдыг гүтгэдэг юм.

Хаа очиж “мама” нь өөрөө санаа, санаачилга гарган, татаж чангааж байгаад ялтан Мягмарыг хөнжилдөө оруулж авчихаад бусдыг гүтгэж байсан бол одоогийн зарим нэг прокурор нь их дуртай. Захын нэг малын хулгайч даллангуут далдагнаж очиж хөнжилд нь орчихоод ялтан төрүүлэх ажлаа хийдэг юм.

“Мама”-гийнх нь хэлмэгдүүлсэн хүмүүстэй тухайн цаг үед ойр харьцаж, бүгдийг нь их хүндэлдэг байсан. Харин тэр үед хэзээ нэгэн цагт тэдэнд оногдсон шиг гашуун хувь тавилан өөрт маань оногдоно гэж яахан зүүдлэх билээ.

 

ХЭЛМЭГДҮҮЛЭЛТ-1

2002 оны 11-р сард УЕП-ын дэргэдэх МБА-ны Ховд аймгийн ЦГ-т ажиллаж байсан намайг илт хууль бусаар эрүүгийн хариуцлагад татсан.

1. Надтай уулзаж тайлбар аваагүй, сэжигтэнээр тооцоогүй, шинжээч томилж дүгнэлт гаргуулаагүй мөртлөө, Үүнээс 5 сарын өмнө ялтан Доржсүрэнг зодож биед нь хүндэвтэр гэмтэл учруулсан гэж өөрсдөө дүгнэлт гарган зүйлчилж, эрүү үүсгэх тогтоолоо Улаанбаатар хотод урьдчилан бичиж ирсэн.

2. Миний эсрэг нэг ч хүн бичгээр болон амаар өргөдөл, гомдол огт гаргаагүй байхад аймгийн орлогч прокурор байсан Бат-Очир өөрийн санаачилгаар дан эрүүгийн гэмт хэрэгтнүүдэд хөтөлж асуулт тавиад тохируулж хариулт бичих замаар 5 хоногт биш 5 сарын турш “маш нууц”-аар мөрдөн мөшгиж бүрдүүлсэн, заримынх нь орон зай, цаг нь тодорхойгүй галзуу хүний тэмдэглэл шиг материалийг нь иш үндэс болон эрүүгийн хариуцалгад татсан.

Бат-Очир гэж хэн бэ?

Цагдаагийн сургуулийг төгссөн ч ажлыг нь хийж чадахгүй мунгинаж байгаад халагдсан цагдаагийн гологдол. Ер нь Цагдаагийн гологдолууд прокурорын ажилд орохоороо шилэгдмэлээр тодордог. Аймаг хотын ерөнхий прокурор, орлогч прокурор, Ахлах прокурор, ахлах мөрдөн байцаагч гээд. Үүнийг би прокурорын үндсэн боловсон хүчний ур чадвар муудсантай холбон ойлгодог юм.

Бат-Очир цагдаад мөрдөн байцаагч байхдаа нэгэн хэрэг дээр хэрэгтэнг хохирогч болгоод хохирогчыг нь харин хэрэгтэн болгочихсон манаргаж явхад нь миний бие аймгийн орлогч прокурор байсан Эрдэнэбалсүрэнд танилцуулан, байрыг нь сольж залруулан шийдвэрлэж байсан удаатай.

Бат-Очир хулгай хийж байсан. Үүнийг би өөрөө нотлохоос гадна Хуулийн байгуулага нь шалгаад тогтоочихсон. Өөрөө хулгайч болохоо хүлээн зөвшөөрч хохирлоо төлж барагдуулчихсан. Өөр хоорондоо хуйвалдаад ял завшаад   өнгөрсөн болохоос биш.

Прокурор нь шүүхтэй нийлж байгаад иргэн Мөнхбаярыг байгаль орчноо хамгаалах зорилгоор байлдааны зэвсэг олж авсанд нь 21 жил 6 сарын ял өгч үүнийгээ багадуулчихлаа гэж тохуурхдаг.

Тэгвэл байгаль орчноо сүйтгэх зорилгоор байлдааны зэвсэг олж авсан прокурорт Эрүүгийн хариуцлага бүү хэл захиргааны хариуцлага ч оногдуулахгүй хуйвалдаад өнгөрдөг. Өөрөөр хэлбэл эрүүгийн хууль иргэн Мөнхбаярт л үйлчилэхээс биш эрх мэдэлтэнд үйлчилэхгүй. Харин дээд шүүх Мөнхбаярт холбогдох хэрэг ял оногдуулсан байдлыг нь хянан хэлэлцээд, 7 жил болгосон гэсэн байх. 14 жил 6 сар хасагдаж байна. Болоо ш дээ. Ийм жишээнүүд Ховдод ч байдаг. Нэг иргэнийг гэм буруутай гэж тооцон, 10 жилийн ял оногдуулж, хорих ангид ялыг нь эдлүүлж байхад нь Дээд шүүх гэм буруугүй болохыг нь тогтоон суллаж гэрт нь хариулж байсан. Бас нэг нөхрийг гэм буруугүй гэж үзэн суллаж гэрт нь хариулсныг Улаанбаатар хотын дүүргийн Шүүх гэм буруутай болохыг нь тогтоон, 20 жилийн хорих ял оногдуулж биечилэн эдлүүлж байгаа гэх мэт.

Шүүхүүд өөр, өөр эрх мэдэлтэй ч нэг л эрүүгийн хууль хэрэглэж, нэг л байцаан шиитгэх хуулийг удирдлага болгодог. Шүүгч нарт алдах зүйл байдаг л байх. Тэд 10 сараар хүндрүүлсэн эсвэл хөнгөрүүлсэн ял өгч болох юм гэж үзэхэд арав, хорин жилээр андуурч байгааг нь юу гэж ойлгох бэ?

Намайг гүтгэсэн асуудлыг тухайн үеийн прокурорын дээд удирдлага, УЕП-ын дэргэдэх МБА-ны удирдлага засаж залруулах бүрэн бололцоотой байсан ч хүсээгүй юм.

1.             Би гэм буруугүй болохоо хөдөлшгүй баримтаар батлаж нотолж байсан.

2.             Хохирсон гэх Доржсүрэнгийн төрүүлсэн ээж нь болон бусад олон хүн Доржсүрэнгийн эгэм үүнээс 5 сарын өмнө биш 10 жилийн өмнө нэг биш хоёр удаа хугарч байсан гэж тов тодорхой гэрчилж мэдүүлэг өгч байсан.

3.             Доржсүрэн ч хожим тодорхой шалтгаанаар гүтгэсэнээ хүлээж, үүнийгээ шорон дотроос удаа дараа бичгээр илэрхийлж байсан. Эдгээр хэргийг хавсаргасан ч намайг цагаатгах үндэслэн гэж үзээгүй юм.

4.             Ялтан Д.Доржсүрэн надад зодуулснаас эгэм нь хугарсан гэх үед цагдан хорих байранд иргэдийн олон тооны мал хулгайлсан хэрэгт цагдан хоригдож байсан. Түүнээс хойш нэг ч өдөр суллагдаж гараагүй. Мөн ямар нэг өвчин, зовиурын учир нэг ч удаа эмнэлэг, эмчид хандаагүй байдаг юм. Яс нь хугарсан, тэр тусмаа 2 дахь жилдээ хоригдож байсан хүн эмчид хандаагүйгээр тэсвэрлэж чадахгүй гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой байсан. Холбогдох бичиг баримтыг хэрэгт хавсаргасан мөртлөө прокурорын Мөрдөн байцаах алба үүнийг санаатайгаар ойлгоогүй юм.

Д.Доржсүрэн гэж хэн бэ?

Удаа дараагийн үйлдлээр иргэдийн олон тооны бод мал хулгайлсан ч ганц ч өнчин ишиг төлж байгаагүй, ба ар талтай хулгайч. Удаа дараа хулгай хийх бололцоог нь тэр үеийн прокурорууд олгож байсан. Цагдаа хэргийг нь шалгаад прокурорт шилжүүлдэг. Прокурор ёс юм шиг даалтанд гаргадаг. Д.Доржсүрэн ёс юм шиг оргож, дахин хулгайгаа хийдэг. Цагдаа асар их зардал, чирэгдэл болж байж нэг нэг юм барьж ирээд, хэргийг нь бүрдүүлж, прокурорт шилжүүлдэг. Тэд даалтанд гаргадаг. Оргодог дахиад гэмт хэрэг үйлддэг. Ийм байдлаар зориуд олон жил сунжруулсан хэрэг. Хамгийн сүүлд хамт хоригдож байсан хүмүүсээ зодож, бэлэг эрхтнийг нь галаар түлж хуйхалж, тамхиныхаа галыг тэр хүмүүсийн хамрын үзүүр, хоёр хөх, хацар, цавин дээр нь дарж унтраах зэргээр бусдыг тарчлаан зовоож, танхайрсан үйлдэлд нь эрүүгийн хэрэг үүсгэн, шүүхэд өгөхөд нь ял нэмэх биш бүр урьд нь оноосон байсан ялынхаа хугацааг хасан хөнгөрүүлж өгч байгаа юм.

Шүүх, прокурорынхан намайг гүтгэх ажиллагаанд оруулсан хувь нэмрийг нь өндрөөр үнэлсэн хэрэг л дээ. Би хүлээсэн үүүргийнхээ дагуу дээрх аймшигтай үйлдлийг тухайн цаг үед нь мэдэж, таслан зогсоогоогүй байсан бол Д.Доржсүрэн хүний аминд хүрэх л байсан. прокурорын Мөрдөн Байцаах Албаны муухай үйл ажиллагаанд дургүйцэж “Шударга бай л даа” гээд хэлчихсэн чинь Дүгэрээ гэгч мөрдөн байцаагч зуултаа улам чангатгаж, “зүй бус авирласан” гэсэн ЭБШХ-нд байхгүй зүйл заалтаар 14 хоног шоронд суулгасан. Үнэхээр зүй бус авирласан юм бол эрүүгийн хариуцлага, захиргааны хариуцлага оногдуулмаар юм.

Дүгэрээ гэж хэн бэ?

Баян –Өлгий аймгийн Шүүхэд ажиллаж байгаад дутагдлаар хөөгдсөн ч прокурорын Мөрдөн Байцаах Албанд мөрдөн байцаагчаар тодорсон нөхөр. Прокурорт ч нэг их удаагүй хулгай, луйврын хэргээр ч гэлүү ажлаасаа хөөгдчихсэн гэсэн. Хэдэн жилийн өмнө Баян Өлгий аймгийн зах дээр хятадын хортой спиртийг ходоодондоо шингээн устгаж, түмэн олноо хордож үхэх аюулаас аврах “Буянтай” ажил хийж байна гэж сонсогдож байснаа сураг алдарсан. Өөрөө хордоод үхчихсэн ч байж магадгүй. Дүгэрээгийн миний нэр дээр бичсэн хууль бус цагдан хорих тогтоолыг нь Шүүгч Бямбасүрэн батламжилсан байдаг юм.

Бямбасүрэн гэж хэн бэ?

Цагтаа прокурор Бат-Очир болон өмгөөлөгч Даваасүрэнгийн хамт хавтаст хэрэгт байсан хээлтэй гэдэг үгүүдийн сүүлчийн “тэй” дагаварыг “гүй” болгон засварлаж тухайн үеийн онц хүнд хэргийг хөнгөрүүлэн зүйлчилж, ял завшуулах гэсэн гэмт үйлдэл нь илэрч Эрүүгийн төлөөлөгчөөр ажилладаг байсан ч мөрдөн байцаах эрх давхар эдэлдэг байсан миний бие шалгаж байсан юм. Хожим нь энэ хэргийг эрх мэдэлтнүүд ЭБШХ-ийн зүйл заалтаар биш нэгэн албан тушаалтны “Бямбасүрэнд холбогдох хэргийг хэрэгсэхгүй болго” гэсэн албан тоотын дагуу хаасан.

Намайг анх шалгаж байсан мөрдөн байцаагч Дүгэрээ ажлаасаа хөөгдсөний дараа түүний залгамж халааг Эрдэнбат гэгч авч үргэлжлүүлсэн. Эрдэнбат надад 2 зүйл ангиар 12 жил хорих ял сонсгон, яллагдагчаар татсан. Энэ ял нь Бат-Очир тэр хоёрт чамлалттай санагдсан юм байх. Дахиж хүний ой ухаанд оромгүй олон төрлийн гэмт хэрэгт холбогдуулан шалгасан. Тухайлбал: Нэг малын хулгайчийн ботинкийг булааж, дээрэмдэж авсан байна гэж шалгасан. Би “Жирийн нэг цагдаагийн тарчигхан амьдралаар амьдардаг ч гэсэн нэг муу малын хулгайчийн шивэртэй ботинк булааж, дээрэмдэж авах дээрээ тулаагүй ” гэж нотолж баталсанаар нэг юм мултарсан. Бас нэг орон байрны хулгайчийн цээж рүү нь өшиглөснөөс өвчүү нь ар нуруундаа наалдчихсан 3-дахь жилдээ хэвтэрт тарчилан зовж байгаа юм байна гэж шалгасан. Би “Резинээр бүтээгдсэн хөндий цээж л биш юм бол хүний өвчүүг ар нуруунд нь наалдтал өшиглөдөг хүчтэн хорвоод байхгүй байлгүй” гэж мэдүүлж байсан. хожим нэг Мэс заслын эмч “Уг хүн суурь өвчтөй. Өвчүү нь байх ёстой байрандаа байна” гэж тодорхойлсноор сая нэг юм мултарсан. Хэрэв тэдний тулгасан хэрэг болгон нь үнэн болж тогтоогдсон бол би цаазаар авхуулдаггүй юмаа гэхэд өдийд бүх насаараа гяндандуулчихсан сууж байх байсан.

Мөн энэ үеэр прокурорын мөрдөн байцаагч Одгэрэл гэсэн байх нэг нөхөр Ховдын Уртын нуруунд гутлынх нь хоншоор эргэчихсэн тэмтчиж явсан байгаа юм. Тэр хаанаас юугаа ч олж сонссон юм нэг малчинтай уулзсан. “Тэр нөхөр үүнээс 5 жилийн өмнө эндээс 2 аргаль агнасан гэсэн энэ талаар мэдэх зүйл байвал хэлж өгөөч” гэж. Энэ нь прокурор Бат-Очирын “ Маш нууц”-аар материал цуглуулсантай адил үйлдэл л дээ. Уг нь хэн нэгэн дурын этгээд ийм байдлаар тэмтчихийг хуулиар хориглодог. Бүр эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх зүйл заалт ч байдаг. Нэг их хэрэглэгдээд байдаггүй Эрүүгийн хуулийн энэ зүйл заалтыг хаа очиж прокурорын МБА хэдэн жилийн өмнө 4 хүн дээр (нэгийг нь хэлмэгдүүлснийг эс тооцвол) амжилттай туршин хэрэглэж Шүүхийн хаалга татуулж байсан. Тэд прокурор угшилтай нэг нөхрийн зүрх нь хаашаа цохилж байгааг мэдэх зорилгоор чагнуураар чагнасан нь буруу байсан юм байх. Гэтэл сүүлийн үед эд өөрсдөө их сонин юм ярьдаг боллоо. Онц хүнд өвчтөнөөс бусдыг нь заавал эмнэлэгт хэвтүүлэн оношыг нь тогтоох шаардлага огт байхгүй. Ердөө бүгдийг нь гадуур байлгаад л чагнуураар чагнаж өвчтэй, өвчингүйг нь тогтоочих хэрэгтэй гэж. Болдог л юм байх даа. Хэн нэгнийх нь өвчин нь даамжирч хүндэрч эсвэл халдвартай байгаад хүрээгээ тэлэх юм биш байгаа. Гарч болох аливаа эрсдэлээс урьдчилан сэргийлж чадах юм уу. Америкийн детектив киноны хэсгээс ярих ч амархан л даа.

Дээрхи дөрвөн хүнийг эрүүгийн хуулийн 5 зүйл ангиар (хууль бусаар 1 зүйл анги нэмж зүүж өгсөнийг эс тооцвол) зүйлчилснээс нэг нь “Төсвийн хөрөнгийн зориулалтын бус зарцуулах” гэсэн зүйл анги гэж байгаа. Тэгвэл Улаанбаатар хотоос Ховдод тэнүүлчилэн ирж тэмтчиж байгаад буцсан мөрдөн байцаагчид нь халаасныхаа мөнгөөр лав яваагүй байх.

Мөрдөн байцаагч Эрдэнэбат гэж хэн бэ?

Оросын Волгоградад Мөрдөн байцаахын Дээд сургуулийг төгссөн юм байна. Говь-Алтай аймгийн Цагдаагийн газарт томилогдсон ч ажлыг нь хийж чадаагүй. Мунгинаж байгаад халагдсан. Цагдаагийн гологдол. Прокурорт бол шилэгдмэл нь прокурорын ахлах мөрдөн байцаагч Эрдэнбат Ховдод ажиллаж байх хугацаандаа зочид буудалд арихдан согтуурч, улмаар хугархай хөлтэй , 2 суга таягтай ядарсан эрд эр бяраа гарган танхайрсаны учир эрүүлжүүлэхэд хоноод өглөө нь торны цаана өрөвдөлтэй амьтан баргар царайлан бүлтэгнээд зогсож байхад нь би гарган авч шарыг нь тайлан, тал зассан ч хүний сайхан сэтгэлийг ойлгодоггүй хөлдүү толгой байсан л даа. Мань эр өвлийн идэр ес тачигнаж байхад шөнө дунд мөн л зочид буудлын гадна шал согтуу дотуур хувцастайгаа хөл нүцгэн хөлдөж үхэх гэж байхад нь надтай хамт ажилладаг байсан найз маань таарч, дулаан газар бараадуулан, амийг нь аварч байсан ийм л хүн. Мөрдөн байцаагч Дүгэрээ намайг хууль бусаар 14 хоног цагдан хорьж, 4 сарын турш албан тушаалын эрхийг минь түдгэлзүүлж чадсан бол Эрдэнэбат ямар ч үндэслэлгүйгээр бүтэн жилийн турш, зориуд мөрдөн байцаалтанд байлгасан. Эцэст нь 2 хавтастай, 1000 гаран хуудастай гүтгэж бүрдүүлсэн хавтаст хэргээ прокурорт шилжүүлсэн. Прокурор нь шүүх рүү шилжүүлсэн. Хэрэг Шүүх рүү шилжих явцад хорих камерт байсан намайг буруугүй болохыг нотолсон гэрчүүдийн мэдүүлэг дотроос 7-н хуудас материал алга болчихдог юм. Үүнийг мөрдөн байцаагч Эрдэнбат хуудас алгасч дугаарласан гэж цэвэрхэн тайлбарладаг. Энэ нь социализмийн үеийн нэгэн зураачийн бүтээл дээр бичсэн байдаг “Капитализмийг алгасч”... гэсэн тайлбартай утга нэг. Алдарт зураач маань тухайн үеийн нийгмийн захиалгаар төрийн далбаа мандуулсан морьтон эрийг хараас шарыг алгасан улаан өнгө рүү харайлган орж байгаагаар зөгнөн дүрсэлсэн бол адгийн мөрдөн байцаагч Эрдэнбат хамсаатнуудынхаа захиалгаар гартаа юу ч үгүй явган намайг цагаанаас хар руу алхуулж оруулахаар санаархан сараачсан юм. Ингээд Шүүх хурал болохоос нэг хоногийн өмнө би Ховдын шүүхээс татгалзах хүсэлт гаргасан.

1.             Анх намайг эрүүгийн хариуцлагад татаж байх үед аймгийн “шүүхийн эзэн” Тайванхүү шүүгч нартаа “Тэр нөхрийн хэрэг ирэхээр анхан шатны Шүүх заавал 1 жилийн хорих ял өг. Давах шатанд нь тэнсэн” болгоод ажлаас нь хусуулах хэрэгтэй гэж үүрэгдээд цаадуул нь “За тэгье” гэж дэвхцэж байсан тухай баттай эх сурвалжаас сонсож байсан юм.

2.             Намайг шүүх, шүүгчдийн бүрэлдэхүүнийг гайхалтай сонгосон байдаг. Даргалагчаар нь Туяа гэгч бүсгүйг томилсон. Туяа шүүгчийн нөхрийг олон жилийн өмнө миний бие, эзэн холбогдогч нь тогтоогдохгүй удсан хүн аминий хэрэгт зарим нэг мэдээ, мэдээллийг үндэслэн 14 хоног Цагдан хорьж гэм буруугүй болох нь тогтоогдсон тул уучлал гуйж суллаж байсан. Муйхарлаж хэлмэгдүүлээгүй Туяа шүүгч үүнд эмзэглэж явдаг байсан. Бүрэлдэхүүнд нь шүүгч Бямбасүрэнг оруулж байгаа юм. Бямбасүрэн хэн болохыг дээр товч дурьдсан. Надад таагүй ханддаг 2 шүүгчийн гараар оруулж Шүүх, шүүгчийн сүр хүчийг үзүүлэх, хувийн өш хонзон авахуулах, гүтгэх ажиллагааг амжилттай төгсгөх гэсэн алсын хараатай, мундаг томилгоо байсан. Гэхдээ тэд шүүхийн харъяалал өөрчлөгдөж болохыг урьдчилан тооцоогүйдээ алдсан юм. Тэгээгүй байсан бол намайг зүйл дуусгах л байсан.

Миний Ховдын шүүхээс татгалзсан хүсэлтийг тухайн үеийн Дээд шүүх үндэслэлтэй гэж үзэн Увс аймгийн шүүхээр шийдвэрлүүлэх харъяалал тогтоож өгсөн. Эцэст нь Увс аймг дахь төрийн Шүүхийн Ерөнхий шүүгч Ёндон өөрөө даргалсан шүүх хурал 2003.09.29-ний өдөр болж надад холбогдох асуудлыг эцэслэн хэлэлцэж, холбогдолгүй гэж хэрэгсэхгүй болгосон. Увс аймгийн шүүхийн энэ шийдвэрийг яагаад ч юм Дээд шүүх татаж хянаад хэвээр баталснаар асуудалд цэг тавигдсан.

Намайг гүтгэх ажиллагаанд энгийн тооцоогоор 10 сая орчим төгрөг зарцуулсан. Энэ 10 сая төгрөг лав хэн нэгний халааснаас гараагүй. Төсвийн мөнгө Татвар төлөгчдийн мөнгө Татвар төлөгчид гэмт хэрэгтэй тэмц гэж прокурорын Мөрдөн байцаах албанд 10 сая төгрөг өгсөн болохоос биш хэн нэгнийг гүтгэхэд зарцуул гэж өгөөгүй байх. Татвар төлөгчдийн нэг нь би өөрөө юм. Би өөрийгөө гүтгүүлэх гэж татвар төлөөгүй.

Хэдийгэр ажил төрлийн хувьд сайн сайхнаараа дуудуулдаг байсан ч мөрдөн мөшгилт хэрээс хэтэрч байсан учир ажлаасаа гарч, амар тайван амьдрахыг хүссэн.

2004.05.31 ний өдөр ээлжийн амралтаа авч, улмаар залгуулж, Цагдаагийн байгуулагад 27 жил ажилласны хувьд тэтгэвэрт гарах өргөдөлөө өгсөн. Гэтэл тэдний саврааас тийм ч амар мултрахгүй юм байж. Шоронд явуулж чадаагүйдээ хорссон тэд цагаандаа гарсан.

 

ХЭЛМЭГДҮҮЛЭЛТ-2

Прокурорын МБА нь өөрсдийнхөө шалгах харъялалаас гарчихна гэж сандарсан юм уу 2004.06.01-нд эрүүгийн хариуцлагад татсан. Бүүр хахууль авсан болгож байгаа юм. Хоёр малын хулгайчын хэргийг мөрдөн байцаалтанд шилжүүлэх гэхэд бид хоёр 7 хоногийн өмнө хулгайн хэргийн учир шүүхээс “тэнсэн” авсан. Одоо очихоор хорих ял өгнө. Аргалаач гээд 200,0 мянган төгрөг гарган, ширээн дээр тавихаар нь хураан авч, Цагдаагийн газрын даргын нэр дээр дэлгэрэнгүй илтгэх хуудас бичиж танилцуулсан. Цагдаагийн газрын дарга илтгэх хуудасны буланд миний санал болгосны дагуу Мөрдөн байцаах тасгийн даргад “ саналын дагуу хулгайн хэрэгтэй нь хахууль итгэхийг завдсан хэргийг хамтатган эрүү үүсгэж шалгъяа” гэсэн цохолт хийж, нөгөө буланд нь МБТ-ийн дарга мөрдөн байцаагч Алтанбадрал гэгчид хандан ижил утгатай цохолт хийсэн. Ингээд хоёр хулгайчид эрүүгийн зүйл ангиар эрүү үүсгэн шалгаж, сар гаруй болж байтал намайг хахууль авсан болгож байгаа юм.

1.             Би гэмт үйлдэл дээрээ баригдаагүй

2.             Би хэн нэгэн “Галдаатан” дээр хэргээ илчилж очоогүй.

3.             Хэн нэг “Галдаатан” намайг гэмт хэрэг үйлдсэн болохыг нөхөн илрүүлээгүй.

4.             Би хууль бус үйлдэл, хийгээгүй хэргийг зохих журмын дагуу мөрдөн байцаалтанд шилжүүлсэн. Нэг ч төгрөг хувьдаа завшаагүй.

               Нэг хулгайчын аавынх нь өгсөн “Мерейхан шударга хүн болж, нэр төр олох гэж хүүгээр минь зориуд мөнгө авахуулаад улмаар хахууль өгөх гэсэн” гээд бариад өгчихсөн гэсэн өргөдлийг иш үндэс болгон намайг эрүүгийн хариуцлагад татсан.

Харин миний шилжүүлсэн мөнгийг мөрдөн байцаагч байсан. Алтанбадралт хувьдаа завшин (прокурортой хувааж идсэн гэж үздэг) асуудал гарч ирэхээр буцаан, мөнгөний дэвсгэртийг сольж хийснийг намайг сольсон болгон гүтгэж байгаа юм. Тэд прокурорт 3 удаа хэрэг шилжүүлэхдээ сүүлчийн 2 удаад нь хураагдсан 200.000 төгрөгийг огт хавсаргаагүй байдаг. Бүр хахууль өгөх гэсэн хэргийг нь цэвэрлэн, зөвхөн хулгай хийснээр л зүйлчилсэн байсан. Эндээс хэн хууль бус үйлдэл хийснийг харж болох байх. Хожим энэ хэргийг хулгай хийсэн оныг нь 1 жилээр урагшлуулж хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссанаар хэрэгсэхгүй болгосон. Намайг гүтгэх ажиллагаанд оруулсан хувь нэмрийг нь өндрөөр үнэлж, хулгайч найз нартаа хариу барьж байгаа хэрэг. Бид “мал дагавал ам тосдоно” гэж ярьдаг бол эд “малын хулгайч дагавал ам тосдоно” гэж үздэг юм.

Б.Алтанбадралт гэж хэн бэ?

Уг нь 5-р ангиасаа сурлагаар хасагдсан гэдэг юм. Гэтэл 10 жилийн дараа ЦДС-ийн дэргэдэх эрх зүйн төлбөртөй анги төгссөн гоц ухаантан. Цагдаагийн гологдол энэ нөхөр удаа дараа бусдын халаас ухаж байсан халаасны хулгайч. Эхлээд МБТ-ийн даргатайгаа нийлж иргэн Ц-г хулгай хийсэн болгон гүтгэж, тогтоож чадалгүй 24 цаг хорьж шүүх шоронгоор айлгаж байгаад 30,000 төгрөг авч байсан бол хяналтын прокурор Гантулгатай нийлж, иргэн М-ийг хулгай хийсэн болгон гүтгэж, шоронд явуулна гэж дарамтлан хоёр удаагийн үйлдлээр 350.000 төг авч байсан. Цаад хүн нь мөнгийг хий орон зайнаас илбэдэж гаргахгүй. Өврөөсөө түрийвчнээсээ халааснаасаа гаргаж өгнө. Энэ утгаар нь халаасны хулгайч гээд байгаа юм. Ер нь арга сэдэлтийн хувьд халаасны хулгайчаас ялгараад байх зүйл огт байхгүй. Яг адилхан ижилхэн нэг тэрэгний хоёр дугуй хэрэв цаад   хүмүүс нь мөнгө өгөөгүй байсан бол наад хоёр нь хэлсэндээ хүрч нөхцөлд шоронгийн хаалга татуулна.

Алтанбадралт, Гантулга хоёр хулгайч болохыг би өөрөө нотлохоос гадна прокурорын “алдарт мөрдөн байцаагч” Эрдэнбат Эрүү үүсгэн шалгаад учруулсан хохирлыг нь хагас дутуу төлүүлсэн “миний хоёр найз дахин хулгай хийгээд баригдаж болохгүй шүү” гэж нөхөрсөгөөр зөвлөөд, хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгож байсан юм. Хожим нь халаасны хулгайч Гантулга ахлах прокурор болж дэвшсэн бол Алтанбадралтыг Ардын нам аймгийн ЗДТГ-ын Хуулийн хэлтсийн даргаар ажиллуулсан.

Ингээд намайг авилгачин гэж үзээд шүүх болсон. Тайванхүү ялын төрөл хэмжээг мөн л урьдчилан тогтоож өгснийг сонсож байсан. Намайг шүүлгэхээр өнөөх Туяа, Бямбасүрэн хоёроос гадна Бадрахгэрэл гэдэг шинэ шүүгчийг томилж байгаа юм. Туяа тэр үед Булган сум дундын 2-р Шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр дэвшин ажиллаж байсан. Бодвол миний бодийг хөтлүүлэх гэж зориуд дуудаж ирүүлсэн юм байх. Би тухайн Шүүхээс татгалзаж байсан өмнөх үндэслэлээ дахин гаргаж болох байсан ч тэр үед нэгэнт тэтгэвэрт гарчихсан байсан болохоор гэм буруугүй хүнд яаж ял өгөхийг нь харах гээд татгазаагүй юм. Гэтэл янзыг нь үзэх гэсэн биш янзлуулах шахсан. Гурван шүүгч, 2 хулгайч, 1 прокурор, 1 өмгөөлөгч, 2 иргэдийн төлөөлөгч нар нийлээд нэг тал болж би гонь ганцаараа эсрэг тал нь болж байгаа юм. Өөрөө өөрийгөө өмгөөлөн, гэм буруугүй болохоо баталж нотолж зарим нэг хүмүүстэй нүүрэлдүүлэх, шүүх хуралд оролцуулах хүсэлт гаргасан ч хүлээж аваагүй. Хаалттай шүүх хурал хийсэн.

Хамгийн сүүлд дүүжлүүр доор зогсож байгаа алуурчинд хандаж байгаа аятай “Сүүлчийн үгээ хэл” гэсэн. Би намайг гэм буруутай гэж үзэж байгаа юм бол ахиухан жилтэй ял өгөөрөй. Хоёрын хооронд ял шиг юм хэрэггүй шүү гэсэн. Ингээд 2 хулгайч болон надад тус бүр нэг жилийн хорих ял өгч Цагдан хорьсон. Хоригдоод 5 хонож байтал шүүгч Бямбасүрэн ирж уулзан “Тайванхүүгийн хатгаасаар их муухай юм хийлээ, Чамд заавал хорих ял өгөөрөй гээд дарамтлаад байсан. Өөрөө учраа олно биз” гээд даалтанд гаргасан.

Тэр цааш нь ярихдаа шүүх хуралдааны завсарлагаанаар зөвлөлдөх тасалгаанд Сум дундын ерөнхий шүүгч орж ирчихээд даргын хэлсэнээр заавал 1 жилийн хорих ял өгнө шүү. Өөр шийдвэр гаргаж новширвоо гээд Туяа бид хоёрыг дарамтлаад Бадрахгэрэлд “Чи муу амаа хамхиж аятайхан яваарай” гээд загнаж байсан гэсэн. Бямбасүрэнд хүн чанарын өчүүхэн ч гэсэн хэлтэрхий байсанд баярладаг. Одоо Бямбасүрэн дээрхи яриагаа нотлох эсэхийг мэдэхгүй юм. Хорих ял өгч цагдан хорьсон хүнээ дундаас нь өөрсдийнхөө санаачлагаар даалтанд гаргасан явдалд нь дүгнэлт хийж болох байх.

Хүний гэм бурууг тогтоогоогүй байж нэг нь ялын төрөл, хэмжээг урьдчилан тогтоож нөгөө нь ягштал хэрэгжүүлдэг шүүхийг хараат бус төрийн шүүх гэх үү. “Тайванхүүгийн хувийн шүүх” гэх үү. Зөвлөлдөх тасалгаанд дарамталах бүү хэл хэн нэгэн мэндчилэх гэж орж болох уу. Эсрэг тал нь өмгөөлөгчтэй байхад нөгөө тал нь хүсэхгүй байсан ч өмгөөллөөр хангах үүрэг шүүхэд баймаар юм.

Шүүх хурал дээр нэг их юм тогтоож ярьж чадахааргүй 2 хулгайч цаадуулынхаа цээжлүүлсэн уран мэдүүлэгийг шүлэг уншиж байгаа юм шиг дуржигнуулсан. Тэдний мэдүүлгээр бол нэг хулгайч надад хахууль өгөх санаа гаргахаар нь эхнэр нь дэмжин, зах дээр наймаа хийдэг нэг найздаа учраа хэлж гуйгаад, 150.0 мянган төгрөг зээлдэж авч надад өгдөг юм байна. Би дахиад 50.0 төг нэмж өг гэж шаардсан юм байх. Тэгэхээр нөгөө хулгайчын эхнэр нь дахиж найздаа очиж нэмж мөнгө зээлж аваад нөхөртөө өгсөн. Нөхөр нь надад өгсөн би хахууль аваад, Тэд хахууль өгсөн юм бол энэ хэрэгт хулгайчийн эхнэр нь хүртэл холбогдмоор юм. Гэхдээ энэ нь шүүх бүрэлдэхүүн, тэдний хамсаатнуудад огт хамаагүй. Намайг шоронд оруулах нь чухал байсан. дээрх шүүх хурлыг хууль ёсны шүүх хурал гэж үзэх үү.

Байдал ийм болсон учир Давах шатны шүүхийн харъяаллыг нь өөрчлөн хянуулж өгөх хүсэлт гаргасан чинь шүүхийн эзэн Тайванхүү цээжээ дэлдэн “Дээд шүүхийг би мэддэг юм. Заавал энд хянан шийдвэрлэх болно” гээд хүсэлтийг минь хүлээж аваагүй. Би ч хорих анги руу ачихыг нь хүлээгээд дахиж очоогүй. Тэд ч таг чиг болсон. Тайванхүү намайг том харж үзэн, ял завшуулж байгаа юм байнаа гэсэн чинь үгүй байж. Тэд намайг өмгөөллөөр хангах бүү хэл өөрөө өөрийгөө өмгөөлөх эрхийг минь хасаж, намайг оролцуулахгүйгээр эчнээ Шүүх хурал хийж хамсаатнуудтайгаа зөвлөлдөж байгаад тэнсэн өгч, улмаар үүнийгээ Дээд шүүхээр баталгаажуулчихсан байсныг 10 жилийн дараа сая олж мэдлээ.

Тайванхүү үнэхээр Дээд шүүхийг мэддэг юм байна. Ахиухан жилтэй ял хүссэн хүнд өчүүхэн төдий ял өгч болдог юм уу. Би Тайванхүү болон тухайн үеийн түүний 4-5 тооны хар нөмрөгтэй хөгшин хүүхэлдэйнүүдийнх нь өмнө нь өршөөл гуйж лав очоогүй. Өршөөл гуйгаагүй хүнийг өршөөж болох уу? Хахууль өгөөгүй хүнийг харж үзэж болох уу?. Нэг л учир байгаа байх.

Өөрийн эгнээнд байгаа ганц нэг бузруудын нүүрний арьсыг нь хамгаалах гэж нэг муу ядарсан иргэнээ золигт гаргасан тэр үеийн Дээд шүүхийн шийдвэрт харамсдаг. Гэхдээ эд хавтаст хэрэгт засвар оруулан хянуулчихсан юм биш байгаа гэсэн эргэлзээ ч төрдөг юм. Эд хавтаст хэргийг оролцогч нарт танилцуулсаны дараа янз бүрийн засвар хийдэг. Үндсэн баримтыг нь авч хаядаг. Хуурамч баримт нэмж хийдэг. Мэдүүлэг зохион бичдэг. Үүнийг би нотлохоос гадна цагтаа хуулийн дээд байгууллагуудын хамтарсан ажлын хэсэг миний мэдээллийн дагуу   шалгаад үнэн болохыг нь хүлээн зөвшөөрчихсөн зүйл. Гэмт хэрэгтнүүдэд Эрүүгийн хариуцлага бүү хэл захиргааны хариуцлага ч оногдуулахгүйгээр хуйвалдаад өнгөрсөн болохоос биш. Нэгэнт өөрсдийнхөө хүсэл зорилгод тохируулан бүрдүүлсэн хавтаст хэргийг дээд шүүхийн Эрүүгийн танхим бүү хэл нийт шүүгч нарын хурлаар оруулаад ч ноцтой зүйл олж харах боломжгүй. Хуулийн хүрээнд үнэн зөв шийдвэрлэгдсэн дур зураг л харагдана.

ХЭЛМЭГДҮҮЛЭЛТ-3

2006 оны 7-р сард Цагдаагийн офицер Мөнхжиг хувийн өш хонзон хөөж (шудрага бай гэж шаарддаг байсанд минь) архи уусныг минь далимдуулан газ, чулуугаар зэвсэглэн зодож гэмтэл учруулсан. Цусан далайд хутгалдан ухаангүй хэвтэж байхад минь хүмүүс таарч амийг минь аварсан байсан. Эмч нар миний хамар 3 хэсэг газраар хугаран муруйж, тохой мултарсныг засаж эмчилж өгсөн. Үүнээс нэг сарын дараа байх прокурорын мөрдөн байцаагч Эрдэнэбат таарч өргөдөл бичээд өгчих гээд байхаар нь бичээд өгсөн. Шинжээч томилохоор нь очиж үзүүлэхэд “Хүндэвтэр” гэмтэл учирсан гэсэн дүгнэлт гарсан. “Алдарт мөрдөн байцаагч” Эрдэнбат Мөнхжигт эрүү үүсгэн дөвчигнөж байснаа үнэн дүр төрхөө харуулсан. Тэр шүүх эмчийн “хүндэвтэр” гэсэн дүгнэлтийг Улаанбаатар хот руу авч яваад, “Хөнгөн” гэмтэл болгон бичүүлж ирсэн. Ингээд гэгээн цагаан өдөр түмний нүдэн дээр олон нийтийн газар зэвсэг барин танхайрсан хэргийг аргагүй хамгаалалт хийсэн болгон хэрэгсэхгүй болгож, эргээд намайг зориуд худал мэдүүлэг өгсөн болгож, эрүүгийн хариуцлагад татан, сарын турш эрх чөлөөг минь хязгаарлаж байснаа бөөлжилсөн бөөлжисөө буцаан долоож, хэрэгсэхгүй болгосон. Эрдэнбат гуйж өргөдөл бичүүлж авсан гол зорилго нь Мөнхжигийг шоронгоор айлгаж байгаад ашиг хонжоо олох гэсэн шиг байгаа юм. Ямар ч байсан Эрдэнэбат Мөнхжигт холбогдох хэргийг хэрэгсэхгүй болгоод Улаанбаатарт очингуут хүсэлтээ гарган, ажлаасаа халагдсан. Бодвол овоо юм авсан байх.

Мөнхжиг гэж хэн бэ?

Нэрээ зөв бичиж чадахгүй мөртлөө Хувийн дээд сургуулиас “Хуульч” гэсэн дээд боловсролын диплом худалдаж аваад замын цагдаагаас офицер болон дэвшсэн. Ингээд хэдэн сар л болсон байх. Прокурор өмгөөлөгчтэй нийлж, 56 тооны бөхөн хулгайгаар агнасан Эрүүгийн гэмт хэрэгтнүүдээс их хэмжээний хахууль авсан хэргээр шүүхээр шийтгүүлж, Цагдаагаас хөөгдчихсөн.

Одоо алдарт авилгачин маань Ардын армид армийн албаны даргаар ажилладаг юм. Мөнхжиг хэн бэ гэж Ховдын захын нэг иргэнээс асуугаарай. Намайг ч гэсэн асуугарай. Би өөрийгөө өндөг шиг өөгүй, цэвэр ариун амьтан гэж хэлэхгүй. Надад дутагдал бий. Би энд дутагдлаа тоочоод яахав. Харин хэн ч намайг худалч, хулгайч, авилгачин, луйварчин байсан гэж хэлэхгүй. Цагдаагийн гологдол байсан гэж бүр ч хэлэхгүй. Үүнийг би баттай хэлж чадна.

1.             Хэрэв Ховдын шүүх эмч миний талд үйлчилж “Хөнгөн ” гэмтэлийг зориуд “Хүндэвтэр” гэмтэл болгон хуурамчаар дүгнэлт гаргасан бол Эрүүгийн хариуцлагад татагдмаар юм.

2.             Би тухайн үед тэтгэвэрт гараад хоёр жил болчихсон, Өөрөөр хэлбэл цагдаа биш энгийн хүн байсан. Энгийн хүнийг эрүүгийн хариуцлагад татах эрх (харъяалал) УЕП-ын дэргэдэх МБА-нд олгогдоогүй шиг санагдана. Галдаагийн албатууд хуулийг ингэж л завхруулж байсан.

Би тухайн үед “хүндэвтэр” ч биш “хүнд” гэмтэл авсан юм байна лээ. Хожим гэнэт ухаан алдан унаж, тэнцвэргүйтэн, явж чадахаа больж, “Тархины хүнд гэмтэл” гэсэн оноштойгоор аймгийнхаа эмнэлгт 2 удаа хэвтэн эмчлүүлж, улмаар эмч нарын зөвлөснөөр УБ хот явж 3-р эмнэлэгт үзүүлэхэд амь насанд аюултай тархины хүнд гэмтэл гэсэн онош тавьсан. Эмчлэх ямар ч боломжгүй гээд ТТАХ-ын эмнэлэгт 10 хоног гэмтэл даамжруулахгуй байх эмчилгээ хийж байгаад буцаасан.

Одоо прокурорын зарим удирдлагууд өөрсдийнхөө Мөрдөн байцаах албыг татан буулгасанд гүнээ гашуудан, ярилцлага өгдөг боллоо. “Хуулийн байгуулагуудын шинэчлэл гэхээсээ илүү эрх мэдлийн булаацалдаан явагдаад байна уу”, “Прокурорын хүчин чадлыг сулруулах гэсэн хүчин байдаг юм биш биз”, “Бүтээн байгуулах хэцүү. Нураах бол амархан” гээд. Мөрдөн байцаах алба байгуулагдсан нь Эрдэнэтийн дайны том бүтээн байгуулалт байгаад, түүнийг хэн нэгэн этгээд бульдозроор түрээд нураачихсан аятай юм сонинд бичээд байгаа юм.

Дуулиант хэргийн эздийн гайхамшигтай өмгөөлөгч нар болох УИХ-ын гишүүн нь хүртэл уг албыг татан буулгаснаар Цагдаа, АТГ хоёр алийгаа алдаж байгаа юм шиг ярилцлага өгч байх юм.

УЕП-ын дэргэдэх МБА нь эрх мэдэл нь бусад албадтай давхцчихсан, “эсгий хийх газар нохой хэрэггүй” гэдэгтэй адил алба байсан. Мөрдөн байцаах, хэрэг бүртгэх ажиллагаанд хяналт тавих эрх бүхий байгуулага нь өөртөө МБА-тай байх нь хэлмэгдүүлэлт л бий болгодог. Цагдаа, АТГ прокурорын МБА-ны эрх мэдлийг авч өгөөч гэж УИХ-д хүсэлт лав гаргаагүй байх. Прокурорын МБА-ны эрх мэдэл өөрсдөд нь ирлээ гэж дэвхэцэж баярлаагүй байх. Ажил дээр ажил нэмэгдлээ гэж төвөгшөөсөн байлгүй. Харин эрх мэдэлд хэн нь дурлаад булаалцалдаад байна. Хууль тогтоогчид Үндсэн хууль зөрчсөн өмнөх алдаагаа давтан прокурорт мөрдөн байцаах эрх олговол маргааш нь зарим нөхөд өөрийнхөө дэргэд тусгай шүүх, Тагнуулын газартай байх санал тавьж мэдэх л байх. Сүүлийн үед өөрсдөөс нь бусдыг найдваргүй, шудрага бус гэж ойлгуулах гээд байна л даа. Цагдаа болон АТГ-ын албан хаагчид гэмт хэрэг үйлдчихээд бие биентэйгээ хуйвалддаг гэх юм. Үгүйсгэхийн арга байхгүй. Гэхдээ тэд бие биентэйгээ хуйвалдаад байвал түүнд удирдлага нь буруутай гэхээсээ илүү хууль хэрэгжүүлэх ажиллагаанд нь хяналт тавьж чадахгүй байгаа прокурор өөрөө буруутай. Мэдлэг, ур чадвар нь хүрэхгүй байна. Аягүй бол тэдэнтэй өөрсдөө нийлж хуйвалдаад иргэдийг гомдоож байгаа. Тэд бие биентэйгээ хуйвалдаад байвал хуйвалдаж байгаа нөхрийг прокурор өөртөө дуудан илрүүлж ийм хууль бус үйлдэлээ зогсоо, ийм ийм хууль ёсны үйлдэл хий гэж хугацаатай даалгавар бичиж өгч хугцаанд нь биелэлтийг нь хангуулах эрхтэй. Даалгаварыг нь хугацаанд нь биелүүлэхгүй бол удирдлагад нь мэдэгдэл өгөн ямар ч байдлаар хариуцлага тооцуулах эрхтэй. Тэд бие биеэнтэйгээ хуйвалдаад байвал прокурор хуйвалдаж байгаа этгээдийг болиулж хуйвалддаггүй хүн томилуулах эрхтэй. Шалгах харъяллыг нь ч өөрчилж тогтоох эрхтэй. Шалтаг шалтгаан тоочсноос эрхээ эдэлж үүргээ биелүүлэх хэрэгтэй байх.

Ингээд Цагдаа, АТГ-ынхан бие биентэйгээ хуйвалдаад байвал прокурор засаж, залруулж өгч болж байгаа юм. Шүүхэд ч ийм эрх бий. Харин прокурор прокурортайгаа, шүүх шүүхтэйгээ эсвэл прокурор шүүхтэй хуйвалдсан тохиолдолд засаж залруулах газар хаана ч байхгүй. Хэлмэгдсэн иргэн дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу гэгчээр нус нулимстайгаа холилдоод л үлдэнэ.

               ХЭЛМЭГДҮҮЛЭЛТ-4

Ховдын цөөн тооны хуульчдын хууль бус ажиллгааны талаар 2013 оны нэг сард аймгийнхаа “Ховдын толь” сонинд материал бичиж тавьсан юм. Үүнд нэг ч хүний нэр дурьдаагүй. Гэтэл Тайванхүү, Энхжаргал, Алтанбадралт нарын хуульчдын шудрага бус ажиллагаанд нь гомдсон нэг залуу миний бичсэнийг хуулан татаж, дээрхи хүмүүсийн нэрийг дурьдан өөрийн санаа бодлыг нэмж бичээд Ардын эрх сонин болон интернетэд тавьсан шиг байгаа юм. Аймгийн ерөнхий шүүгч байсан Тайванхүү тэр залууг өрөөндөө дуудан ирүүлж, шоронд оруулан зүйл дуусгана гэж заналхийлж байсан мөртлөө эзэн нь тодорхой энэ асуудлыг надад холбогдуулан, бүх хуулийн байгууллагууд, тэнд ажиллаж байгаа бүх ажилтан, албан хаагчдын нэр төрд халдсан болгон гүтгэх ажил зохион байгуулсан. Эхлээд шүүхийн тамгын хэлтэс нэхэмжлэл гарган шүүхийн нэр төрийн зардал гэх 1.0 сая төгрөг надаас гаргуулж, сониноор дамжуулан уучлал гуйлгахыг хүссэн. Ховдод малын хулгайч ч нэр төрөө нэг сая төгрөгөөр үнэлэхгүй. Эд шүүхийн нэр төрийг нэхэмжилэх биш бүр гутаасан. Миний ойлголтоор Шүүх нь мөнгөн дүнгээр илэрхийлэхийн аргагүй нэр төртэй, түүхэн замналтай байгууллага. Ингээд гурав хонож байтал аймгийн өмгөөлөгчидийн зөвлөлийн дарга Энхжаргал бүх өмгөөлөгч нарынхаа нэрийг нэг бүрчлэн жагсаан бичиж нэхэмжлэл гарган Тайванхүүгийн хүчийг зузаатгасан. Дахиад Тайванхүү өөрөө нэхэмжлэл нэртэй шаардлага хүргүүлсэн. Түүнд Шүүх, түүний тамгын газар огт хүртээлгүй бие даасан этгээд юм байх. Залгуулж өөрийгөө Цагдаагийн төлөөлөл гэж өргөмжилсөн Даваахүү бүх мөрдөн байцаагч нарын өмнөөс нэхэмжлэл гарган, албан тоотоор “Наад нөхөрт арга хэмжээ авах хэрэгтэй” гэж шүүхэд заан чиглэл өгсөн. Мөн аймгийн Ерөнхий прокурор Ганбаатар ” Манайх нэхэмжлэл гаргахгүй. Харин наад нөхөрт арга хэмжээ авах хэрэгтэй, Шүүх хуралд өөрийн биеээр оролцоно” гэсэн албан тоот ирүүлсэн. Уг нь Шүүхэд заах, чиглэж өгөх, шаардах эрх хэн гуайд нь ч баймааргүй юм. Эд бие биендээ дэндүү хайртай, миний бичсэнчилэн нэг тогооныхан болохоо дахин нотоллоо.

Би эдний гаргаад байгаа нэхэмжлэл, албан тоотуудыг нь Ховдын бүх хуулийн байгууллагууд, тэнд ажилладаг нийт хамт олных нь хүсэл зорилго биш гэдэгт итгэдэг.

Цөөн тооны бузрууд өөрсдөө дангаараа нэр төр сэргээлгэх боломжгүй тул бүхэл бүтэн байгууллагуудыг бамбай болгон хамт олныг нь халхавч болгон ашиглаад байгаа юм. Тайванхүү хамт олны нэрээр, мөн цагтаа ”Ганц худаг”-ын бантанг чамгүй олон хоног хүртэж байсан, уг үсэг засварлах, шинэ нөхцөл байдал илрүүлэх гоц авъястай, өмгөөлөгч Даваасүрэнгийн хамт “Зууны мэдээ” сонинд “Тэр нөхөр авилгийн хэргээр нэг жилийн хорих ял авсандаа хорсон бичдэг” гэж ярилцлага гаргасан байдаг юм билээ. Харин өөрсдөө бөөлжисөн бөөлжисөө буцаан долоож, уг ялаа тэнцэн болгосон тухайгаа бол бичихгүй. Энэ нь тэнсэн ялын төрөлд ордоггүйтэй холбоотой байх л даа. Ер нь хорсолтой байнаа уу, хорсолгүй байна уу энд нэг л зүйлийг дурьдах хэрэгтэй. Эрүүгийн хуулинд: “Шүүгч, прокурор өмгөөлөгч, мөрдөн байцаагчыг гүтгэх ”гэсэн зүйл анги байдаг. Хаа очиж эд энэ зүйл ангийг миний эсрэг огт хэрэглэдэггүй юм. Нэг л учир байна л даа. Ер нь өөрийгөө шоронд оруулах гэж бичдэг хүн байдаггүй байлгүй. Анх эд өөр хоорондоо нийлж, бусдыг гүтгэдэг байсан бол одоо бүхэл бүтэн хуулийн байгууллагуудыг өөрсдийнхээ бузар ажиллагаанд татан оролцуулахыг эрмэлздэг боллоо. Тайванхүү гүтгэх ажлаа далдаас удирддаг байсан бол одоо ил цагаан гардан зохион байгуулдаг боллоо. Эд дандаа нохой шиг сүрэглэн олуулаа болж авчихаад ядарсан амьтад руу дайрч давшилж, зууж хазан, эрэмдэг зэрэмдэг болгон хаядаг онцлогтой. Эдний удаа дараагийн дайралт зуултаас болж, эдийн засгийн асар их хохирол амсан нэр төр, сэтгэл санааны хувьд дахин эдгэршгүй хүнд шарх авч өдий болтол шаналж яваа хүний хувьд сайн мэднэ. Эд энэ удаа ч энэ онцлогоо харуулсан.

Энхжаргал гэж хэн бэ?

Хоёр дээд сургууль төгссөн. Өндөр боловсролтой энэ бүсгүй өөрийн нөхөр Алтанбадралт болон Тайванхүүтэй хуйвалдан, эхээсээ хагацан хагас өнчирсөн нялх амьтныг амьд эцгээс нь салгаж бусдад шилжүүлэн, бүтэн өнчин болгодог шидтэн. Эцэг нь 16 настайдаа аав болсон нь буруу байсан юм байх Улаанбаатар хотоос дуудан ирүүлж гурав хоног шоронд суулган, бүтэн жилээр дээд сургуулиас нь завсардуулсан бол өвөөг нь /16 настай аав төрүүлсэн нь буруу байсан юм байх/ 30 хоног цагдан хорьж залхаан цээрлүүлсэн.

Манайд 16 настанд хүн алсан бол буруутгаж эрхийг нь хасаж ялтан болгодог хууль байдаг бол 16 настан хүн бий болгосон бол зөвтгөж эрх олгон эцэг болгодог хууль бас байдаг. Үүнийг эд мэддэг л баймаар юм. Мэднэ л дээ. Гагцхүү бусдын халаас, өвөр,   түрий рүү нь өлөн нүдээр тэмтчин, зориуд мэдэн будилаад байгаа болохоос биш, Ач, зээгээ булаацалдаад байгаа хоёр талын өвөө эмээ болон үрээ өөр дээрээ авах гэсэн залуу аавд нь ямар ч буруу байхгүй. Тэд огт буруугүй. Харин тэд хуулийг буруу тайлбарлаж байгаа, хуулийг буруу хэрэглэж, худуудын хооронд яс хаяж, хэрэлдүүлж, хэмлэлдүүлж байгаа хуульч нэртэй бузрууд өөрсдөө буруутай. Одоо эдний алдааг засаж залруулах эрх мэдэлтэн, хүчтэн хаанаас ч олдохгүй. Нэгэнт галт тэрэг хөдөлчихсөн. Зогсоох гэж оролдвол одоогийнхоос ч илүү хор уршиг учирч мэднэ. Тэгэхээр Энхжаргал, Алтанбадралт, Тайванхүү нарын гавъяаг хүлээн зөвшөөрч нялх хүүгийн хувь заяаг нагац талд нь даатгахаас өөр арга байхгүй.

Алсдаа хүү эцгээ олж нүгэлтнүүдийг бурхан цээрлүүлэх биз.

Даваахүү гэж хэн бэ?

Цагдаагийн дээд сургууль төгссөн. Төгсөх жилийнхээ уртын дадлагыг над дээр хийж байсан. мэдлэгээр дульхан, эрх мэдэл, эд хөрөнгөтэй хүн бараадаж явах дуртай. Энэ нь ч ач тусаа өгсөн байх, Хуулийн Хэлтсийн даргаар томилогдсон гэж сонссон. Тэр нэг тогооныхонтойгоо нийлж гэмгүй нэгнийг гэр бүлээр нь гэмт хэрэгт холбогдуулан гүтгэж, залхаан цээрлүүлж байсан удаа ч бий. Түүний далдагнуур зан нь түмэн олондоо хайрлагдан хүндлэгдсэн хүний сайн хань, хоёр хүүгийн ээж, сайхан мөрдөн байцаагч бүсгуй амь насаа алдах шалтгаан, нөхцөл нь болж байсан. энэ бол хэн нэгний нэр, төрийн хэрэг биш. Энэ хэргийн талаарх УЕП-ын дэргэдэх МБА-ны шийдвэрт эргэлздэг миний хувьд жигшүүрт хэрэг. Цагдаагийн эрх ашиг үнэхээр хөндөгдсөн юм бол өөрийг нь төлөөлчих өндөр боловсролтой, өргөн мэдлэгтэй залуус Ховдын Цагдаагийн газарт хангалттай бий. Даваахүүгээр төлөөлүүлэхгүй байлгүй дээ. Тэгээд ч би 30-аад жил хоол хороосон тогоо руугаа хэзээ ч нулимахгүй. Тайванхүү болон түүний даган баясагчид түүхээ мэддэгч болоосой. Ховдын Ард-Аюуш Засаг ноёнтойгоо заргалдсан болохоос Засаг ноён нь Ард Аюуштай заргалдаагүй гэдэг.

Иргэн хүн шүүхтэй заргалдаж л байдаг. Энэ нь байдаг л энгийн зүйл. Харин шүүх иргэнтэйгээ заргалдсан тухай огт сонсож байгаагүй юм байна. Бүр бусад эрх мэдэлтнүүдтэйгээ хүчээ нэгтгэн сүрэглэж байгаад шүү. Үнэхээр хохирсон бол өөр хэрэг л дээ. Миний эсрэг анхны нэхэмжлэлийг Шүүхийг төлөөлж түүний Тамгын хэлтэс гаргасан учир Шүүх заргалдсан гэж үзэхээс өөр арга бас байхгүй. Шүүх нэг муу яадарсан иргэнтэйгээ заргалдсан нь Монгол улсын шүүхийн түүхэн дэх анхны тохиолдол байх, бас сүүлчийнх байгаасай гэж хүснэ.

Ядарсан иргэнтэйгээ заргалдаж байгаа шүүх өөрөө ядарсан Шүүх байж таарах байх. Ингээд намайг шүүх болсон чинь шүүх шүүгч олдохоо больсон. Энэ нь Тайванхүү нарын гүтгэх ажиллагаанд оролцохоос шууд бусаар татгалзсан хэрэг л дээ. Зарим нэг нь надтай уулзан өөрсдөөс нь татгалзахыг санал болгосон ч би хүлээж аваагүй. Ингээд яаж ч чадахгүй нэг өдөр Шүүх хурал шиг юмаа хийж байх юм.

Шүүгч Гэрэлмаа даргалсан энэ шүүх хуралд Шүүхийн Тамгын Хэлтсийн төлөөлөл гэх нэг залуу, иргэдийн төлөөлөл гэх хажуу дэлгүүрийн худалдагч эмээ бид гурав шомбойж суусан. Би шүүх хуралд өөрийнхөө зардлаар хэвлэл мэдээллийнхнийг оролцуулахаар урьд нь бичгээр хүсэлт гаргаж байсан бол энэ удаа амаар хүсэлт тавьсан ч хүлээж аваагүй. Нээлттэй нэртэй   хаалттай шүүх хурал хийсэн. Ингээд тамгын хэлтсийн төлөөлөл гэх залуугаар “ ...шүүхээс татгалзаж байна” гэсэн урьдчилан цээжлүүлсэн үгээ хэлүүлээд улмаар зөвлөлдсөн дүр эсгэж, хүсэлтийг нь хүлээн авсан болж, шүүх хурал болохоос өмнө албан тасалгаандаа өөр хоорондоо зөвлөлдөж байгаад гаргасан шийдвэрээ уншин танилцуулсан. Намайг шүүхээс шүүгч нар өөрсдөө татгалзах ямар ч үндэслэлгүй тул Тамгын Хэлтэс татгалзсан болгон харуулах шүүх хурал болсон. Дээрхи шүүх хуралд нөгөө том том нэхэмжлэл гарган, мундаг хүчтэй албан тоотууд илгээгээд байсан хүмүүсээс нэг нь ч суугаагүй. Тэд шүүхээс гарах шийдвэрийг нэгэнт урьдчилан мэдэж байсан учраас Шүүх хурал шиг юманд цаг заваа үрэх шаардлагагүй байсан байх л даа. Нөгөө талаар улаан цайм гүтгэсэн хүнийхээ нүүр рүү харах халуун байсан биз.

Ингээд Увс аймгийн Шүүхээр шийдвэрлүүлэх харъяалал тогтоогдсон. Увс аймгийн шүүх уг асуудалыг хэлэлцэж нөхдүүдийг хууль бус нэхэмжлэл гаргасан гэж буруутган нэхэмжлэлийг нь хүлээж авахаас татгалзаж, өөрсдийнх нь энэ шийдвэрийг эс зөвшөөрвөл өөр аймаг хотын адил шатны Шүүхэд хандах эрхтэй болохыг дурьдсан. Манай баатрууд олгогдсон эрхийнхээ дагуу Баян-Өлгий аймгийн шүүхэд хандсан. Тэд Увс аймгийн Шүүхийн шийдвэрийг давтсан. Баатрууд үймж сандарч эхэлсэн. Урьд нь намайг шүүхээс татгалзаж байсан шүүгч Гэрэлмаа өөрөө шүүх юм болоод дур нь гозолзоод гараад ирсэн. Энэ удаад харин би Гэрэлмаагаар шүүлгэхээс татгалзсан. Ичих булчирхайгүй нөхдүүд дахиад Увс аймгийн шүүхэд хандсан. Уг шүүх өмнөх хоёр Шүүхийн шийдвэрийг давтан баталгаажуулсан. Манай баатрууд улайрч, бүр цагаандаа гарсан. Дахиад өөрсдөө шүүх юм болсон. Энэ удаа би Ховдын шүүхээс татгалзаагүй. Харин “Өөр өөр бүрэлдэхүүнтэй, төрийн гурвын гурван Шүүхийн шийдвэрийг уландаа гишгэн, хувийнхаа шийдвэрийг гаргах гэж байгаа юм бол гаргацгаа. Хүний зовлого, зовлонд цаддаггүй муу хон хэрээнүүд ” гэсэн тайлбар бичиж өгсөн. Хэд хонож байтал миний тайлбартай танилцаад ухаарсан ч юм уу, ухамсарласан ч юм уу, энэ үед Тайванхүү Завхан руу шилжсэн болохоор айдас, хүйдэс, дарамтнаас ангижирсан ч юм уу, Ховдын шүүх хууль ёсны шийдвэрээ гарган миний эсрэг гаргасан нэхэмжлэллээ буцаан татаж авсан. Энэ нь “Тайванхүүгийн хар нөмрөгтөй хөгшин хүүхэлдэйнүүд”-ийн зарим нь гавъяаныхаа амралтанд гарч, шилжиж, зарим нэг нь хөөгдөж, эрхээ хасуулж, Ховдын Шүүх нэг үеэ бодох нь харьцангуй цэвэршсэнтэй ч холбоотой байж болох. Гэхдээ л миний мэтийн “долоо буудуулсан чоно” бол үүнд итгэхэд бэрх.

Тайванхүү хуучныхаа арга барилаар шүүх, шүүгч нарт нөлөөлөн, миний эсрэг шийдвэр гаргуулахаар асар их хүч хуримтлуулан, нэг жил таван сар заргалдсан ч эцэст нь өөрөө Шүүхийн өмнө буруутгагдан амаараа шороо үмхэн үлдлээ. Хэний ч нөлөөнд ордоггүй шударга шүүх, шүүгчид байдгийг урьд өмнө ч нүдээрээ харж, чихээрээ сонсч, биерээ мэдэрч байсан бол энэ удаа ч бас дахин харлаа. Бузруудын дайралт, зуултаас хамгаалж эсэн мэнд авч үлдсэн Увс, Баян-Өлгий болон Ховд аймгийнхаа шудрага шүүгч нарт баярлаж явдаг.

Нэр төргүй нөхөр нэр төр нэхэмжлэхээр нь би удаа дараа жинхэнээсээ хохирсон нэр төрөө сэргээлгэж, сэтгэл санааны хохирлоо арилгуулахаар сөрөг нэхэмжилэл гаргасан. Шүүх миний нэхэмжлэлийг хүлээн авсан. Засгийн газрын нөөц сангаас 6 сая төгрөг гаргуулж өгөх шийдвэр гаргасан. Энэ мөнгө нь надад учирсан бодит хохирлын өчүүхэн хэсэг нь л дээ. Гэхдээ би Давах шатны Шүүхэд хандаагүй. Тайванхүү шиг дахин дахин шүүхдэхийг хүсээгүй юм. Мөнгөний хэмжээ их, бага байх нь миний хувьд тийм ч чухал зүйл биш. Хамгийн гол нь шүүх нөгөө нөхдүүдийг биш намайг нэр төр, сэтгэл санааны хувьд хохирсон гэдгийг тогтоож, үнэн зөв шийдвэр гаргаж байгаа нь их чухал зүйл. Энэ л миний хувьд том зүйл. Тайванхүүгийн зорилго тодорхой байсан. Тэд өөрсдөө юм уу өөр шүүхэд нөлөөлж байгаад миний эсрэг шийдвэр гаргуулах. Би хууль бус шийдвэрийг нь мэдээж хүлээн зөвшөөрөхгүй, биелүүлэхгүй. Тэгэхээр шүүхийн шийдвэр биелүүлэхээс зайлсхийсэн гэж шоронд оруулах, ийм л зорилготой байсан. Намайг төр хэлмэгдүүлээгүй. Тийм болохоор надад учирсан хохирлыг төрийн сангаас бус санаатай гүтгэсэн этгээдүүдийн халааснаас гаргуулж өгөх ёстой.

Тайванхүү гэж хэн бэ?

Улсын 3 өрөө байрыг луйвардан шүүгч байсан Батсүхэд 45 сая төгрөгөөр худалдан завшсан. Энэ хэргийг УЕП–ын дэргэдэх МБА 9 сар сунжруулан шалгасан болж байгаад замхруулсан. Энэ талаар “Зууны мэдээ” сонинд гарч байсан. “Шүүгч Тайванхүүг шүүе” гарчигтай материалд тодорхой дурьдсан байдаг. Ер нь Тайванхүүгийн өнгөрсөн баларсан үеийг нь сөхвөл нилээн хэдэн өрөө байрны асуудал байдаг байх шүү.

Тайванхүү намайг 1-2 удаа авилгын хэргээр хорих ял авч байсан гэж шууд гүтгэдэг байсан бол одоо Шүүхийн ёс зүйн хороонд “Наад нөхөр чинь 2-3 удаа авилгын хэргээр шийтгэгдсэн” гэж сонссон гээд шууд бусаар гүтгэсэн тайлбар бичиж өгсөн байгаа юм. Миний гомдлоор өөртөй нь холбоотой гүтгэсэн тухай асуудал ярьж байхад эсрэгээр гүтгэсэн тайлбар бичиж өгч байгааг нь юу гэж ойлгох бэ? Цагаандаа гарсан, цайсан хулгайч гэж үзэх үү. Ёс зүйн хороондоо хүндэтгэлгүй хандсан хэрэг гэж ойлгох уу. Шүүхийн ёс зүйн хороо Тайванхүүгийн тайлбарт итгэсэн шиг байгаа юм. Тайванхүү Ёс зүйгээ зөрчсөн нь нотлох баримтаар тогтоогдохгүй байна гэсэн хариу ирүүлсэн. Би үнэхээр авилгын хэргээр 2-3 удаа шийтгэгдсэн юм бол Монгол Улсын шүүхийн түүхэнд бас л анхны тохиолдол болох байх. Манайд авилгын хэргээр 2-3 удаа шийтгүүлсэн хүн арай байхгүй байлгүй.

Зөвхөн хуулийн хүрээнд л хэрэглэх ёстой, хуулиар олгогдсон албаны эрх, дүрэмт хувцас гэдэг нь төрөлхийн сульдаатай бие, ракулиттэй толгойтой төрсөн этгээдүүдийн хувьд биеийг нь хамгаалах хөө хуяг, дуулга бамбай нь байж болдог юм аа гэхэд хувийн ашиг хонжоо олох, өш хонзон авах зэвсэг хэрэгсэл нь байж болмооргүйсэн. Тэгвэл эд энэ хүчтэй зэвсэгээрээ хувь хүний амьдралыг юу ч үгүй болгон бусинуулж байна. Эрүүл мэндийг нь сарниулж байна. Эд материалын хохирол учруулж байна. Энэ хүчтэй зэвсэгээрээ хүнийг тамалж байна, тарчилгаж байна. Зовоож байна. Доромжилж байна. Эд иргэн хүн өөрийнхөө гэм буруугүйг батлаж нотолсоных нь төлөө хонзогнодог. Хууль бус үйлдэлээ зогсоохыг шаардсаных нь төлөө хонзогнодог. Аврал эрж дээд байгууллага, удирдлагад нь хандсаных нь төлөө хонзогнодог. Авилга өгсөнгүй, хамтарч хулгай хийсэнгүй гэж хонзогнодог. Их хачин ойлголттой болчихсон хүмүүс байсан. Тэдний ойлголтоор бүх хүн тэдний өмнө очиж номхон зогсож, айж дагчин чичирч, салганаж байх ёстой юм шиг. Бүх хүн тэдний өмнө очиж бөхөлзөж, нахилзаж, тонголзож, сөхөрч, мөргөж, өлмийг нь үнсэж байх ёстой юм шиг. Бүх хүн тэдэнд хонины гуя, ямааны литр сүү, кг төмс үнэгүй өгч байх ёстой юм шиг ойлгодог.

Тэд хон хэрээ шиг олуулаа болж авчихаад сэг харж гуаглахаас биш түмний өмнө ил цагаан, байж чаддаггүй байсан. Тэд бузар үйлдлээ нүүн дарагдуулах гэж нээлттэй байх ёстой шүүх хурлаа хаалттай болгон хувиргаад олон жил болсон. Тэд зөвлөлдөх нэртэй хуйвалдааныхаа тасалгаанд шивэгнэж ярьдаг байсан болохоос биш ил цагаан, чанга дуугаар ярьдаггүй байсан. Тэдний хууль бус шийдвэрийн зарим нэгийг нь хэлмэгдэгсдийн гомдлоор өөр аймаг хотын шүүх, эсвэл Дээд шүүх засаж залруулчихдаг байсан болохоор сүүлдээ өөр арга барилаар ажилладаг болсон. Нэг шүүгч нь бусдыг тарчилган зовоож, амьдрал ахуйг нь бусинуулан, бах таваа хангаж, хүссэн зорилгодоо хүрмэгц нь нөгөө шүүгч нь засаж залруулсан дүр эсгэж, амыг нь хаадаг. Нэг шүүх тамалж, зовоож, амьдрал ахийг нь бусинуулан, хэлмэгдэгч дээд байгуулагад нь гомдол, хүсэлт гаргаад эхлэнгүүт нөгөө шүүх нь засаж залруулсан дүр эсгэн амыг нь хаадаг, ийм жишээ баримт олныг дурьдаж болно.

Миний бичиж байгаа зүйл дотор хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дууссан. Өршөөлийн хуулинд хамрагдсан. Хамрагдахаар, учруулсан хохирол нь бага бус төдий зүйл байхыг үгүйсгэхгүй. Хуулийн байгууллагуудын одоогийн дээд удирдлагуудад хамааралгүй зүйл байхыг ч үгүйсгэхгүй.

Гэхдээ тухайн үед хууль завхруулж байсан, ял завшиж байсан этгээдүүд өнөөдөр хүний эрх, эрх чөлөө, шудрага ёс, хууль ёс ярьж, үлгэрийн “Муур багш” царайлан сууж байгаа учраас өнөөдөртөй холбож бичээд байгаа юм. Дээр зарим хүмүүсийг хэн болохыг товч ч гэсэн тодруулж бичсэн. Яагаад гэвэл: Эд дугуй дугуйгаараа нийлдэг юм шүү гэдгийг харуулах зорилгоор хэн нь хэн болохыг товч дурьдсан юм. Багц багцаар хууль батлагдан мөрдөгдснөөр өмнө нь хууль завхруулж байсан этгээдүүд засрал хүмүүжлийг олж цэвэр ариун амьтан болоод явчихна гэж төрөөс итгэл үзүүлэх үү. Итгэл даах болов уу. Цусанд нь, генд нь шингэсэн худалч, хулгайч шинж чанар нь арилах болов уу. Би үүнд л эргэлзэж байна. Эхнээсээ засрал авахгүйгээ харуулаад байгаа юм биш үү.

Эцэст нь:

1.             Үүнээс хойш үг хэлж, үзэг цаас нийлүүлэхээ болъё. Шоронд орох бүү хэл эрх мэдэлтнүүдийн гарт амь насаа ч алдаж мэдэх юм байна.

2.             Дээд Шүүхээс дээш тэнгэр л байдаг байх. Би тэнгэрт хүрэхгүй амьтан гэдгээ мэднэ. Шүүх намайг авилгачин болгон тогтоосон юм байна. Хэдийгээр огт гэм буруугүй ч өөрийгөө авилгачин гэж тооцъё. Гэхдээ манай Монголчууд гайхамшигтай ард түмэн. Нэг гайхамшиг нь хулгайч, луйварчин танихдаа үнэхээр гаргууд. Хулгайч, луйварчидыг овог, нэр, удам судраар нь, бүр төрөл жанараар нь мэддэг юм. Орон байрны хулгайч, халаасны хулгайч, малын хулгайч, Дансны хулгайч, хориотой ангийн хулгайч, байлдааны зэвсгийн хулгайч гээд л. Бүр сүүлийн үед гардаг болсон шинэ төрлийн хулгайчыг хүртэл мэддэг болчихсон юм байна лээ. Өө тэр чинь саналын хулгайч байхгүй юу гээд сууж байх жишээтэй. Ийм ард түмний дунд амьдарч байгаагийн хувьд би луйварчин авилгачинаар тогтоолгосондоо эмзэглэхгүй. Тэртээ тэргүй ард түмэн хэн нь хулгайч, луйварчин юм бэ, хэн нь биш бэ гэдгийг төвөггүй ялгаад, салгаад ойлгочихно.

3.             Бусдад зодуулж, амь насанд аюултай эдгэршгүй хүнд гэмтэл авсандаа дахин гомдол гаргаж төвөг удахгүй. Би хуулийн байгууллагад нэг удаа хандсан. Прокурорын МБА илт шудрага бус загнасан учир олны жишгийг даган хугарсан яс, асгарсан цусаа таван төгрөгөөр үнэлж худалдан, алдарт луйварчинтай зохицчихсон. Одоо хүнд гэмтэлдээ шанлан, тарчилсаар үхэх өдрөө хүлээе.

Харин цөөн тооны хулгайч нэртэй бузрууд бүхэл бүтэн Хуулийн байгууллагууд тэнд ажиллаж байгаа хэдэн зуу, хэдэн мянган ажилтан, албан хаагчдын нэр төрийг шавар, шалбаагтай хутган гутааж, төрийн нэрийн өмнөөс иргэдээ залхаан цээрлүүлсээр байх уу. Үүнд хариулах эзэн байна уу? Хуулийн анхны мэдэгдэхүүнтэй намайг гүтгэж байгаа хүмүүс бусдыг яах нь тодорхой биз ээ.

 

Ил захидал бичсэн Х. Мерейхан РД: 59101511 утас 88438131 хаяг:

 

2014.11.01                                                                       Жаргалант сум

 

 

 

 

 

 

Бид ДОХ хэмээгч өвчний тухай мэддэг болоод 22 жил өнгөрчээ. Манай улсад “Дархлалын олдмол хомсдол” гэх өвчний анхны тохиолдол бүртгэгдлээ гэх мэдээг сонсоод зарим нэг нь айдаст автаж, байсан сан. Гэтэл эмчилгээ байхгүй, амьдралыг тэр чигээр нь залгидаг тэрхүү өвчний 181 тохиолдол бүртгэгдээд байна. Өмнө нь ДОХ-оор өвчилсөн нэг хүний ард халдвар авсан байх магадлалтай 10 хүн байдаг гэж ярьдаг байсан бол одоо үүнийг ДЭМБ-ын нарийн технологиор хэмжиж, тооцоолдог болсон байна. Өнөөдрийн байдлаар Монголд ДОХ-ын 181 тохиолдол бүртгэгдсэн бол тэдгээрийн ард 772 хүн энэ халдварыг авсан байх магадлалтай гэнэ.

ДОХ газар авч, Монголыг бүхэлд нь залгиж магадгүй бас нэг том шалтгаан бий тухай ярьж байна. Энэ нь манай хоёр хөрш халдвар тээгчид хийгээд хамсаатныхаа хүрээгээр дэлхийд толгой цохиж эхэлсэн явдал юм. Мөн сүүлийн үед манайхан нэлээд зорчих болсон Тайланд, Тайваньд ДОХ-ын халдвар хүчээ авч байгаа гэнэ. Өнөөдрийн байдлаар урд хөршид 500 мянга орчим хүн ДОХ-оор өвчилснийг албан ёсоор зарлав. Гэхдээ хөндлөнгийн шинжээчдийн үзэж буйгаар Хятадад энэ тоо хэдийнэ 650 мянгад хүрсэн ба халдвар маш эрчимтэй тархаж байгаа гэнэ. Мөн баруун хязгаартай хиллэдэг Шинжаан Уйгарт халдварын тархалт хамгийн өндөр байна гэсэн мэдээ бий. Хятадын Эрүүлийг хамгаалах яамны судалгаанд дурдсанаар шинээр илэрсэн тохиолдлуудын 37 хувь нь хар тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэсэн, 28 хувь нь хамгаалалтгүйгээр бэлгийн харьцаанд орох үедээ халдвар авсан байжээ.

                                       Улсын хэмжээнд ДОХ-ын шинжилгээг 60 газарт авдаг

Улсын хэмжээнд энэ вирусийн шинжилгээг 60 орчим цэг дээр хийж байгаагаас 35 нь сайн дурын шинжилгээ хийдэг газар юм. ДОХ-ын шинжилгээг өдөрт 500-700 хүн хийлгэдэг байна. Хүсвэл 15-20 минутад шинжилгээний хариуг гаргаж өгөх боломжтой аж. ХДХВ-ийн шинжилгээг сайн дураар, үйлчилгээ үзүүлэгчийн санаачилгаар гэсэн хоёр хэлбэрээр хийдэг. Ихэвчлэн сайн дурын үндсэн дээр авдаг байна. Харин эрүүл мэндийн байгууллагын заавал авах ёстой гэсэн зөвлөгөөгөөр шинжилгээ өгөхийг үйлчилгээ үзүүлэгчийн санаачилгаар гэж нэрлэдэг аж. Заавал шинжлэх хүмүүст жирэмсэн эмэгтэйчүүд, цусны донор, сүрьеэ болон бэлгийн замын өвчний улмаас оношлуулж байгаа иргэд орно.

                                                  ДОХ-той ээжээс төрсөн 11 эрүүл хүүхэд байна

ХӨСҮТ-ийн “Манай улсад ДОХ-оор өвчилсөн 10 ээж амаржсанаас бүгд эрүүл хүүхэд төрүүлсэн. Үүгээр ч зогсохгүй нэг ээж дахин төрсөн. Одоогоор манайд ДОХ-той ээжийн 11 хүүхэд эрүүл саруул өсөн бойжиж байгаа гэсэн мэдээлэл байна.

Найман настайгаас 80 настай буурлуудад ч энэ өвчний талаарх мэдээллийг алхам бүрт нь өгөх нь хамгийн чухал байна. Орой бүр телевизүүдээр гардаг алдарт савангийн дууриудынхаа дундуур ДОХ-ын талаарх мэдээллийг тогтмол өгдөг болмоор байна. Гудамж талбай бүрт мэдээллийн самбар байрлуулж, олон нийтийн газарт янз бүрийн хэрэгтэй хэрэггүй реклам сурталчилгаа нааж, иргэд тэрийг харж байхаар ДОХ-ын талаарх мэдээллийг уншиж зогсоход бүгд биш юм аа гэхэд нэлээд олон хүний бодолд “аюултай шүү” гэх зүйл үлдэнэ.

Г.Энхжаргал

С.Зоригийг алсан алуурчинг олоогүй байж жил бүрийн 10 сарын 2 нд С.Зоригийн үхлээр шоуддагаа болиоч гэж нэгэн уншигч захидал бичснийг нээрээ би сайн санаж байна.

Жил бүрийн 10 сарын 2-нд Ротшильдийн улаан ягаан сарнай С.Зоригийн хөшөөнд тавьж хүний хэлсэн үгийг түүний хэлсэн үг мэтээр рекламддаг нь учрыг мэддэг хүмүүсийн гайхлийг төрүүлдэг билээ. “Монголын ард түмний саруул ухаанд итгэдэг" гэдэг үгийг МАХН-ын Улс төрийн товчооны гишүүн Ц.Намсрай хэлжээ.

Тэрээр МАХН-ын Улс Төрийн Товчооны Хуралдаан дээр “Монголын ард түмэн социализмын замаас гарахгүй байх, би ард түмнийхээ саруул ухаанд итгэдэг" гэж хэлснийг С.Зоригийн үг болгож рекламдах болсон.

Мөн жил бүрийн Ардчилсан хувьсгалын ой гэхээр хонхны дуу, Цогтсайханы үхлээр шоу хийх болсонд бас гайхаж байна. С.Зоригийг санаатайгаар алсан шиг мөн С.Цогтсайханыг ч гэсэн учир битүүлгээр алсан тухай шуугиж байсан. Энэ бүхний учрыг олоогүй байж хий рекламдахын учир юу вэ?

Мөн хонхны дууг ардчилсан хувьсгалын сүлд дуу -Монгогын ард түмний шүтээн мэтээр Шоудаж хөшөөг нь босгох боллоо. Мөн л тэр үед учрыг мэддэг нэгэн хүн монголчуудын хувьд хонхны дуу тийм шүтэн бишрээд байх зүйл бишээ. Хүний хойдхыг уншиж үхлийн хонх цохидог биз дээ гэж бичиж байсныг тодхон санаж байна.

Хонхны дуу зөвхөн монголд цуурайтсан юм биш 17 -р зуунд Англид 1940 онд Испанид цуурайтсан. 1940 онд Америкийн зохиолч Эрнест Хемингуэй “По ком звонит колокол” гэж роман бичснийг Орос дээр ингэж орчуулсан.

Энэ нь 17-р зууны Английн яруу найрагч Жон Донны “Хэнийг дуудаж үхлийн хонх минь цохино вэ” гэсэн зохиолыг нь иш үндэс болгон зохиолч Роберт Жордоны амьдралаар Испани улсад ард түмэн болон хувьсгалт хөдөлгөөнийг булшлах үхлийн хонх цохиж байгааг бичсэн юм.

Яруу найрагч Жон Донн бичихдээ “...Смерть каждого Человека умаляет и меня, ибо един со всем Человечеством, а потому не спрашивай никогда, по ком звонит Колокол: он звонит по Тебе,” гэсэн нь үхлийн хонх хэнийг дуудаж цохино вэ гэж битгий асуу. Үхлийн хонх чамайг ч гэсэн дуудаж цохиж буй гэдгийг ойлго гэсэн санаагаар бичсэн юм.

Тэгвэл Хэмингуэйн “Үхлийн хонх” зохиол хэн нэгэн баатарын хувь заяа биш бүхэл бүтэн ард түмэн, хувьсгалийн хойдхыг уншиж буй үхлийн хонхны тухай өгүүлсэн юм. Хонхны дуу холоос ирж эгшиглэсэн. Тийм ч учраас энэ жилийн наадмын нээлтийг “Хонхны дуугаар” нээсэн.

Монголын ардчилсан холбооны анхдагч Гомбожавын Даваажав:

-Учир мэдэхгүй юунд бид хөөрцөглөнө вэ? Хөөсөн энэ хөөрцөглөл сэтгэлийн халуун уу? архины халуун уу? гэж бичсэн. Гэгээрнэ гэж яриад л байх юм. Гэгээрэх биш улам мунхарч байна. Өнгөрсөн зуунуудад давтагдаж байсан эмгэнэлт түүх өнөө бидний амьдралд ч давтагдаж байна.

Эх сурвалж: "Хөх толбо" сонин

 

 

Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн тухай хууль 2008 оны 5-р сарын 22-нд 9 бүлэг 37 зүйлтэй батлагдан, хэрэгжиж эхэлжээ. Тэнд тийм барилгаас хүн унаж амь насаа алдсан, барилгын хажуугаар явж байгаад дээрээс нь юм унасан гээд л үйлдвэрлэлийн осол гэмтлийн тухай элдэв мэдээлэл чих дэлсэх нь улам л ихдсээр байна . Дэлхийн улс орнууд .... гэсэн стандартыг сайн дураараа мөрддөг байна. Манайд бол тэр сайн дурын стандартыг мөрдөх нь битгий хэл 4 жилийн турш хэрэгжиж байгаа хуулиа биелүүлдэг нь өдрийн од шиг. Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагаас санаачлан жил бүрийн 4-р сарын 28-ныг “Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн дэлхийн өдөр” болгон тэмдэглэдэг уламжлалтай. 2014 оны хувьд аймгийн Хөдөлмөрийн хэлтсээс санаачлан “Хөгжил” политехник коллеж, мэргэжлийн хяналтын газар, бусад холбогдох аж ахуй нэгжүүдийг хамруулж, нэг сарын аян зохион байгуулсан. Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал эрүүл ахуйн асуудалтай холбогдуулан аймгаас “Хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, эрүүл ахуйг сайжруулах ”дэд хөтөлбөрийг батлан хэрэгжүүлж байна. Энэ хөтөлбөрийг аймгийн ОНХС-аас 10 сая төгрөгөөр санхүүжүүлэн, Уг санхүүжилтийг нэг сарын хугацаанд хэрэгжүүлсэн аяныхаа сумдад ажиллах, аж ахуй нэгжүүдэд зөвлөн туслах үйлчилгээ үзүүлэх, гарын авлага хэвлэх болон сурталчилгаанд зарцуулсан байна.

10 сая төгрөг зарлагдаж, нэг сарын хугацаатай аян зохион байгуулж болно л доо. Гэхдээ тэр нь үр дүнгээ үзүүлэх ёстой. Дэд хөтөлбөр хэрэгжүүллээ гээд манай аймагт хөдөлмөрийн аюулгүй байдал эрүүл ахуйн байдал дээрдсэн үү гэвэл үгүй. Дулааны бадамлах дөл компанийн ажилтан хөлөө тайруулсан, 72 айлын орон сууцны замын эсрэг талд баригдаж буй барилгын ажилчид гадна пасадын ажил хийх үеэрээ унаж гэмтэж, нэг нүдээ хүртэл алдсан, Дөргөний УЦС-д станцад ажиллаж байсан ажилтан угаартаж амь насаа алдсан, Электро инсталейшн компанийн барилга дээр ажиллаж байсан хүн дээрээс юм унасанаас болж бэртсэн гэх мэтээр ил гарсан нь хэдхэн жишээ болохоос нууц осол зөндөө бий. Манайхан хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуй гэхээр малгай, шил төдийхнөөр ойлгоод байгаа мэт. Гэтэл үүний цаана хүний амь нас, амьдрал явж байна. Дэлхий дахинд сайн дураар мөрдөж ирсэн OHSAS 18001 гэх стандарт байдаг бөгөөд энэхүү сайн дурын стандартыг монголчууд хэрэгжүүлэхгүй байгаа үндсэн шалтгаан нь хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйг / ХАБЭА/ зардал гэж хараад байдаг. Гутал хувцас, нүдний шил худалдаж авах гэж ойлгодог. Эзэд хандлага сэтгэлгээгээ өөрчлөх цаг болсныг гутал, малгай төдийхнөөр хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг хангах үндсэн хэрэгсэл биш болсныг осол, гэмтэл, хүний амь нас эрсдэсэн жишээнүүдээс харж болохоор байна. Дэлхий нийтийн жишигт ажлын байран дээрээ гар, хуруугаа зүссэн ч үйлдвэрлэлийн осол, гэмтэлд тооцож бүртгэдэг юм байна. Өнөөдөр байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй, эрүүл, аюулгүй үйлдвэрлэлийн зорилтууд тавигдаж байна. Монголд 2013, 2014 онд бүртгэгдсэн ослын тоогоор бол өдөрт нэгээс доошгүй осол гарчээ. 5 осол тутмын 1 нь хүний амь үрэгдсэн осол байна. 2009 оны ослын байдлыг 2014 оныхтой харьцуулахад 20 орчим хувиар өссөн үзүүлэлттэй байна

Бид мэдээллийг тэнцвэртэй хүргэх үүднээс МХГ, Үйлдвэрчний эвлэл, Аймгийн Хүн ам, нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн харилцааны хариуцсан мэргэжилтэнтэй уулзсан юм.

Ц.Ариунжаргал: “Төрийнхөнд СЭТГЭЛ алга”

-Сүүлийн үед манай аймагт энд тэнд үйлдвэрлэлийн осол гарлаа гэсэн мэдээлэл чих дэлсэх боллоо. Энэ талаар танд ямар мэдээлэл байна?

-ХАБЭА-н тухай хууль 2008 онд батлагдсан байдаг. Энэ хуулийн хэрэгжилт ямар байгааг өнөөдөр гарч байгаа ослууд харуулж байгаа юм. Он гарсаар үйлдвэрлэлийн ослууд нэлээд хүндрэх төлөвтэй байна. Өмнө нь халтирч унах, хуруу гараа эсгэх гэх мэт ослууд гардаг байсан бол одоо хүний амь настай холбоотой ослууд гарах боллоо. Манай байгууллага бол хөндлөнгийн хяналт тавих байгууллага. Ямар нэгэн байдлаар тухайн осол гаргасан аж ахуй нэгжийн үйл ажиллагааг зогсоох, түдгэлзүүлэх эрх хараахан олгоогдоогүй ч олон нийтийн хяналт тавьж ажиллаж байна. Бид хөндлөнгийн хяналтаа өндөржүүлэхгүй бол төрийн хяналт муудаж байна. Үйлдвэрлэлийн осол гарах бүрт үйлдвэрчний байгууллага хамгийн эхэнд очиж байна. Төрийн захиргааны байгууллагууддаа мэдэгдэж байгаа. Асар их хүнд суртал болж, дуудуулж, дургүйцлээ илэрхийлж үйлдвэрчин “шоудаад” яваад байна гэж асуудалд хандаж байгаа нь маш харамсалтай. Он гарсаар арваад томоохон осол гараад байна. Таван хүний амь нас ажлын байран дээрээ үгүй болчихоод байна. Энэ бол зөвхөн хөдөлмөрийн харилцаанд гарч байгаа осол. Цаана нь зам тээвэр, ахуйн хичнээн осол гарч байгааг бид мэдэхгүй. Энд сэтгэл өвдөхгүй байхын аргагүй байна. Зарим осолд орсон хүнийг аймгийн Засаг дарга дээр дагуулж орсон. Хуулиараа бол бүх шатны төрийн захиргааны байгууллага, аймаг, сумдын Засаг дарга, түүний харъяа байгууллага, ИТХ, аж ахуй нэгж байгууллагуудын удирдлагууд үүрэг хүлээсэн байдаг. Бид хуулиа хэрэгжүүлж байна гээд яриад байхад осол гараад байна гэдэг бол худлаа яриад байна, осол гарах нөхцөлд ажиллаж байна л гэсэн үг.

-Ажил олгогч, эзэд малгай, гутал, ажлын хувцас авч өгснөөр хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг хангачихлаа гэж бодоод байх шиг дүр зураг нийгэмд ажиглагдаад байна л даа?

-Үнэхээр тийм байдал байгаа. Гэтэл тийм биш шүү дээ. Осол гарахгүй байх нөхцлийг ажил олгогч эзэд хангаж ажилтнуудыг ажиллуулах ёстой. Осол гарсан л бол ослыг судалж бүртгэх ажлыг ажил олгогч хариуцна. Ослыг судалж бүртгээд хор уршгийг нь арилгах арга хэмжээ авах ёстой. Хуулинд зааснаар осолд орсон ажилтныг ажил олгогч өөрийн зардлаар эмнэлэг хүргэнэ, шаардлагатай үзлэг эмчилгээний бүх зардлыг хариуцна, осол, хурц хордлогын хор уршийг арилгах арга хэмжээг 24 цагийн дотор авна гэж заасан байдаг. Мөн осол, хурц хордлогын хор уршгийг тогтоох байнгын бус комисс ажиллуулах тухай хуульд заасан. Гэвч манайд нэг бугшсан үзэгдэл байна. Осол гарлаа л бол үйлдвэрлэлийн ослын комиссыг өөрийнх нь талд осол гэмтлийн дүгнэлт гаргах багийг бүрдүүлдэг. Байгуулагдчихсан байх, осол гарсны дараа байгуулах хоёр маш их ялгаатай. Осол гарсны дараа хар толгойгоо хамгаалж үлдэх комиссыг байгуулах нь мэдээжийн хэрэг шүү дээ. Дулааны Бадамлах дөл компани дээр хүний хөл тасарсан ослыг үйлдвэрлэлийн осол биш гэж үйлдвэрлэлийн ослын комисс тогтоочихсон байна. Хүний хөл тасрахыг осол биш гэвэл өөр ямар осол үйлдвэрлэлийн осол болох юм бэ. Осол гарсан газар дээр очоод үзэхэд хөдөлмөр хамгааллын хувцасгүй, дулааны станцын тэр насос нь өмнө нь маш олон хүний хувцас хунар ураад байсан байдаг. Энэ бол хэзээ нэгэн өдөр осол гарахыг хэлээд л байсан байгаа байхгүй юу. Насаараа ажилласан ажилтан дулааны станцаас эрхтнээрээ хохироод л гарч байна. Ажил олгогч эзэд осолд өртсөн хүмүүсийн амь нас, эрүүл мэндэд санаа тавихгүй хэрнээ амыг нь яаж таглах вэ гэдгийг л бодож байна. Мэс заслын орон дээр хөлөө тайруулж, өвчинтэйгээ тэмцэж ядаж байхад араас нь “гомдолгүй гээд бичээд өг, манай инженерүүд шоронд орох гээд байна” гээд утасдаж байна гэж байгаа юм. Монголд үйлдвэрлэлийн осол гарсны төлөө инженерүүд шоронд ордог байсан бол ийм осол гарахгүй шүү дээ. Ингэж дарамтлаад байхаар өвчиндөө шаналж байгаа хүмүүс ар гэрийнхэндээ, сахиуртаа уурлаж, хурдан бичиж өгөөд намайг амраагаад өгөөч гэх байдлаар хандаж байна. Осолд орсон хүнийг хамаатан садан, ах дүүсээр нь ятгуулахыг оролддог явдал ч байна. Саяхан барилгын гадна пасадны ажил хийж байгаад гэмтэж, нүдээ авахуулсан залуугийн ах нь ирээд “3 сая төгрөг зохицож аваад салчих” гэж ятгасан гэж байгаа юм. Энэ мэт ажил олгогчид өөрийнхөө “арьс”-ыг хамгаалсан, хариуцлагаас мултрахыг эрмэлзсэн үйлдлүүдийг гаргахдаа ичиж, эрээлнэ гэдгээ ч мартчихсан. Ослын талаар хэвлэл мэдээллээр яримаар байгаа олон хүн байгаа.

-Хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг хангахын аж ахуй нэгж байгууллагаас гаргах зардлыг нь хуулчилж өгсөн байдаг тухай сонсож байсан. Энэ тухай?

- ХАБЭА-н тухай хуулийн 26-р зүйлийн 26.2-т аж ахуй нэгж байгууллагууд хуулийн зүйл заалтыг ХАБЭА-г хангахад зарцуулна гэж заасан байдаг. Зарцуулна гэж заасан болохоос зарцуулж болно гэж заагаагүй байгаа биз дээ. Байгууллага бүр хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын ажилтантай боллоо ч гэсэн төсөв хөрөнгийг нь шийдвэрлэж, төсөвтөө тусгаж өгөхгүй байна. Энэ орон тоон дээр ажиллаж байгаа хүмүүс туйлын хариуцлагагүй хандаж байна. Нэг жишээ дурдахад өнгөрсөн 7-р сарын 7-нд Дөргөний усан цахилгаан станц дээр ээлжинд гарч байсан ажилтан амь насаа алдсан. Буяны ажил явагдаж, ар гэрийнхэн нь завгүй байхад хөдөлмөрийн аюулгүй байдал хариуцсан ажилтан нь нас барсны гэрчилгээн дээр нь өвчний улмаас нас барав гээд бүрдүүлээд өгчихсөн байгаа юм. Энэ асуудлыг бид хуулийн байгууллагаар шийдвэрлүүлэхэд үйлдвэрлэлийн осол гэдэг нь тогтоогдсон. Хохирогчийн ар гэрийнхэн 36 сарын цалинтай тэмцэх мөнгөн тэтгэмжийг нь авахаар болсон байгаа. Энэ мэт асуудал бидний дунд байна. Хаа хаанаа төсөв зардал байхгүй гэдэг асуудлыг ярьж байна. Төсөв мөнгө бага байж болох ч СЭТГЭЛ дутаад байна. Төрийнхөнд хариуцлага гэдэг зүйл байхгүй болсон нь харагдаж байгаа юм. Монголын нийгмийг удирдаж байгаа манлайлагчид, удирдагчид гэж өөрсдийгөө цоллогсодод нийгмийн хариуцлага бас сэтгэл гэдэг юм даан ч алга байна.

-Үйлдвэрлэлийн осолд орсныг хэн магадлаж, акт гаргадаг юм бэ? Тэтгэмжийг нь хаанаас авах вэ?

-Үйлдвэрчний эвлэлийн хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын байцаагчид хөндлөнгийн хяналт тавьж бай гэж эрх олгосон байдаг. Аймгийн хэмжээнд гурван байцаагч ажиллаж байгаа. Мэргэжлийн хяналтын газарт хөдөлмөрийн аюулгүй байдал хариуцсан, эрүүл ахуй хариуцсан, үйлдвэрчний эвлэлд тус бүр нэг байцаагч байгаа. Ослын газарт байцаагч хяналт, шалгалт хийгээд ослын актыг батлаад нийгмийн даатгалд хүргүүлдэг. Тэгээд нийгмийн даатгалын ослын сангаас тэтгэмж авах эрх нь үүсдэг. Гэвч нийгмийн даатгалынхан болохоор манай байцаагчийн дүгнэлтийг хүчинтэйд тооцно, танай байцаагчийн дүгнэлт хүчингүй гэж байгаа юм. Манай, танай гэж хэнийг хэлээд байгааг үнэхээр гайхаж байна. Төрийн захиргааны төв байгууллагаас олгосон эрхийг нийгмийн даатгалын хэлтсийн магадлагч эмч магадлаад байгаа юм. Уг нь бол хөдөлмөрийн чадвар алдсан, өөрөөр хэлбэл хөдөлмөр зохицуулалтад хамрагдах өвчтөнүүдийг тэр магадлагч магадлаж баймаар юм. Эсвэл хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын улсын байцаагчдын эрхийг магадлагч юм уу?

Манай аймагт хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн хяналт шалгалт хийх эрх бүхий байгууллага бол Мэргэжлийн хяналтын газар. МХГ-ын улсын байцаагч юм лд аа.

Б.Хишигт: Бид төлөвлөгөөний дагуу

хяналт шалгалтаа хийгээд явж байна

-Үйлдвэр дээр гарч байгаа осол гэмтлийн шалтгаан нь нэгдүгээрт сургалт зааварчлага, тухайн байгууллагад ажиллаж байгаа ажилчдын мэдлэг дутмагаас осол гэмтэл багагүй гарч байна. Ажил олгогчид энэ мэдлэгийг эзэмшүүлэхийн төлөө ажиллахгүй, зааварчилгаа өгөөд гарын үсэг зуруулаад өөрийгөө хамгаалах хэлбэрээр явагдаад байна. хоёрдугаарт, үйлдвэр дээр хэрэглэж буй тоног төхөөрөмжийнхөө үзлэг, бүрэн бүтэн байдлыг тогтмол хийдэггүйн осол гарах шалтгаан болж байна.

-2014 онд хийсэн хяналт шалгалтын үр дүн?

-2014 онд төлөвлөгөөний дагуу 25 удаа хяналт шалгалт хийх ёстойгоос 30 аж ахуй нэгж байгуллагад хийгээд байна. Бага эрсдэлтэй-3, дунд эрсдэлтэй 17, их эрсдэлтэй 10 аж ахуй нэгж байна. Хяналт шалгалт хийх явцад ихэвчлэн барилгын компаниуд их эрсдэлтэй байгаа юм.

-ХАБЭА-н хуулийн хэрэгжилт ямар байна?

-Энэ жилийн хагас жилийн байдлаар хуулийн хэрэгжилт 73 хувьтай байна. бид хяналтын хуудсаар шалгалт хийгээд, хуудсан дахь хяналтынхаа дүнг шивдэг. Программ бол автоматаар хуулийн хэрэгжилтийг тооцоолдог гэсэн үг л дээ. 2014 оны хувьд 8 осол гарсан. Урьд онуудтай харьцуулахад өсөлттэй байна.

Үйлдвэрлэлийн осол гарах шалтгаан нь аюулгүй ажиллагааны зааварчилгааг хангалттай өгдөггүй, тоног төхөөрөмжийн аюулгүй байдлыг нягталж үздэггүй. Бид хяналт шалгалтаа хийгээд явж байгаа ч осол гэмтэл буурахгүй байна. Хяналт шалгалт хийх байгуулагатаа хэд хоногийн өмнө заавал мэдэгддэг. Гэтэл биднийг хяналт шалгалтаа хийхээр очиход бүрэн бүтэн байдлаа хангачихаад байж байдаг. Ер нь бол гэнэтийн хяналт шалгалт хийж байж л тухайн аж ахуйн нэгж байгууллагын хөдөлмөрийн аюулгүй байдал эрүүл ахуйг хэрхэн хангаж байгаа, стандартын түвшинд ажиллаж байна уу үгүй юу гэдгийг л мэдэх боломжтой юм л даа.

Дээрх мэргэжлийн хүмүүсийн ярьж буйгаар бол ажил олгогч эздийн сэтгэл үнэхээр дутагдаж байгаа нь харагдаж байна. Бага эрсдэлтэйгээр Дулааны Бадамлах дөл ХХК, Ховд ЦТС ХХк, МоЭнКо ХХК-ууд шалгагджээ. Гэтэл бага эрсдэлтэй байлаа гээд санаа амар ч болдоггүйг дулааны станцад гарсан осол харуулж байна. Хамгийн гол нь хуулийг замын хөдөлгөөний дүрэм мэт л хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна.

Дэлхийд 300 зөрчлийн 29 нь хөнгөн гэмтэл, 1 нь хүний амь нас эрсдсэн тохиолдол байдаг гэсэн статистик бий. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн статистикээр 300-д 1 хүний амь нас эрсдэж байна. Гэтэл Монголд 400-д 75 хүний амь нас эрсдэж байгааг судалгаагаар гаргасан байдаг байна. Гэтэл Монголд гэмтээгүй тохиолдлууд, тухайлбал, халтираад унасан ч гэмтээгүй бол тэр тохиолдлыг огт бүртгэдэггүй. Бүртгэдэггүй учраас судалдаггүй. Яагаад ийм аюултай тохиолдол учраад байна вэ гэдгийг судалдаггүй, тоодоггүй, хэнэггүй байдлаар явж байгаа. Харин хүнд гэмтсэн, амь нас эрсдсэн бол булавч бултайна, даравч далдайна гэгчийн үлгэрээр ил гардаг. Энэ нь осол эндэгдлийн нуун дарагдуулалт их байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, Монголын статистик худлаа байна. Үүнийг дэлхийн статистик тогтоочихож. Үнэндээ бол 75-ыг 300-гаар үржүүлсэн тоо байхаар байна.

Өнөөдөр Ажил олгогчид хандлагаа өөрчлөхгүй бол болохгүй нь. Компанийн хөдөлмөрийн аюулгүй байдалд тавих анхаарал жилээс жилд сайжраад байвал ажилтнууд сэтгэл хангалуун байна. Ажилтнууд айх аюулгүйгээр ажлаа хийх нөхцлийг л бүрдүүлээд өгөх хэрэгтэй байна.

Г.Энхжаргал

 

    

Манай улсын нийгэм эдийн засгийн нөхцөл байдал тогтворгүй байгаа. Энэхүү эдийн засгийн тогтворгүй байдал нийгэмд замбараагүй байдал үүсгээд байгаа юм. Мөн өнөөдрийн байдлаар ажилгүйдлийн тоо өссөөр байгаа нь ядуурлын тоо нэмэгдэхэд нөлөөлж буй бөгөөд ихэнх хувь нь залуучууд байгаа нь харамсалтай. Ажилгүй залуусын тоо олширч байгаа нь улс орны хувьд тийм ч сайн хэрэг биш.

     Боловсролтой атал гэртээ зүгээр суух залуус олон бий бөгөөд ийн зүгээр суух болсон нь ганц ажлын байр хомс байгаатай холбоотой биш. Учир нь өнөө нийгэмд авлига хээл хахуулийн хэрэг ихээр гарах болсон нь нууц биш нүдний өмнө болж буй бодит байдал билээ. Ажлын байртай болохын тулд мэдлэг ур чадвар гэхээсээ илүүтэйгээр танил тал арын хаалгатай байх нь чухал болсон мэт. Арын хаалгатай байж ажлын байртай болно гэхэд хилсдэхгүй. Мэдлэг боловсрол муутай ч хэн нэгэн эрх мэдэлтэнтэй холбоотой бол аль хэдийн дээд албан тушаал дээр томилогдох тохиолдол мэр сэр байна.

     Энэ нь эрх тэгш шударга байдал алдагдаад буй бөгөөд нийгэмд болж байгаа үйл явдал хэт нэг тал руугаа туйлшираад байгаа мэт. Өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсын бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийн тоо аравдугаар сард 34 мянга 194 болж өмнөх сараас 0.9 хувиар өссөн байна. Хэдийгээр сарын дүнгээр бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийн тоо нэмэгдсэн ч 2013, 2012 оны мөн үетэй харьцуулахад буурч сүүлийн гурван жилийн доод түвшиндээ хүрээд байна.

    Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийн 40.6 хувь нь бүрэн дунд боловсролтой иргэд байгаа бол 0.7 хувь нь боловролгүй иргэд байгааг тайлангаас харж болохоор байгаа бөгөөд бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийн дийлэнх нь 25-34 насны иргэд байжээ. Ажил хайж байгаа шалтгааныг авч үзвэл шилжин суурьшсан, их, дээд сургуулиа төгсөөд ажилгүй байгаа иргэд дийлэнх хувийг эзэлж байгаа юм. Харин үлдсэн 45 хувийг нь бусад 10 гаруй шалтгаан бүрдүүлжээ.

    Энэ оны эхний арван сарын хугацаанд Хөдөлмөрийн Төв биржийн мэдээллийн санд 17 мянга 750 ажил олгогч иргэн, аж ахуйн нэгж байгууллагаас 101.1 мянган ажлын байрны захиалга ирсэн байна. Ажлын байрны захиалгын дийлэнхийг барилга болон үйлчилгээний бусад үйл ажиллагааны салбарын захиалгууд бүрдүүлжээ. Хэдийгээр их дээд сургуульд суралцан мэргэжил эзэмшсэн боловч тухайн мэргэжлээрээ бус хар бор ажил хийх нэгэн олонтаа.

   Хий дэмий хэдэн жил мөнгө төлөн суралцсан мэт мэргэшсэн мэргэжлээрээ ажилалгүй тэс өөр зүйл хийж байгаа нь хачирхалтай. Өнөөх хээл хахууль авлигатай ч холбоотой байх нь бий. Манай улсын бүхий л салбар авлигад идэгдээд байгааг үүнээс харж болох юм. Улс орны хөгжлийг хурдасгахын тулд залуусын боловсролд анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Мөн ажлын байрыг хангалттай бий болгох ба авлига хээл хахуулийн асуудлыг арилгаж мэргэжил эзэмшсэн ажилгүй байгаа залуусыг ажлын байраар хангахын зэрэгцээ тэдний боловсролыг улам гүнгийрүүлж өндөр чадалтай боловсон хүчинг бий болгох хэрэгтэй. Ингэж байж улсын хөгжил урагшлах болно.

Ч.Гэрэлтуяа